Язманың тышлыгында бу — халык җыры, ә музыкасын Александр Ключарев иҗат иткән диелә. Шунысы хак — әлеге җырны Тинчурин һәм Сәйдашевның «Зәңгәр шәл»ендә Сара Садыйкова башкара. Татарларда бик яратып кабул ителгән музыкаль драмаларда яңгыраучы аерым җырларның халыкта мөстәкыйль тормыш белән яши башлавы үрнәге. Шунысын да истә тоту мөһим — Сара Садыйкова музыкага җырчы буларак килеп, үзе дә җырлар иҗат итә башлаган кеше. Татар музыкасында бу бердәнбер шундый очрак дияргә була.

Татарның беренче операсы «Сания»не бергәләшеп иҗат иткән бу өч композитор яңа опера язарга тотына. Бу юлы аларга шагыйрь Мәҗит Гафури килеп кушыла, ул «Эшче» поэмасы нигезендә либретто яза. Әсәрдә беренче рус революциясе вакыйгалары сурәтләнә. Гафури һәр актны аерым әсәр кебек итеп төзи: авыл, алтын приисклары, механика заводы, югары сыйныф, һәм башкалар. Болай җентекләп эшләү бер дә уңышлы булмый, тәнкыйтчеләр фикеренчә, опера авыр күтәрелешле булып чыга, ә аны язучы композиторлар үзара бер сүзгә килә алмый интегә. Спектакльдә бик күп кеше катнаша, араларында тулы канлы музыкаль линия төп герой Нигъмәткә генә бирелә, операда аның дүрт ариясе бар.
Рабит Батулла билгеләп узганча, соңрак бу ария халык җырына әверелә.

Сара Садыйкова искә алганча, 1932 елда татар театры Кәрим Тинчуринның «Кандыр буе» спектаклен чыгарырга әзерләнә, Сара Садыйкова Салих Сәйдәшевтан үзенең героинясы Фәридә өчен тагын бер ария язып бирүен үтенә. Ә тегесе «миңа монтерлар җырын язарга кирәк, син үзең дә консерватория бетергән кыз, нигә үзең язып карамыйсың», дип җавап бирә. Садыйкова, кыенлык белән булса да, бу эшне башкарып чыга, Сәйдәшев төзәтмәләр кертә, оркестр уйный, халык кул чаба... Ә «Без кабызган утлар — сүнмәс алар» дип җырланган композиция 30 нчы елларда популяр була. Дөрес, Тинчурин репрессиягә эләккәч, радиодан җырны игълан иткәндә «сүзләре — халыкныкы», дип әйтелә...

Җәүдәт Фәйзи язганча, әлеге җырны Татарстан радиокомитеты җырчысы Зифа Халикова Куйбышев (Самара) ягыннан 1933 елда отып алып кайта. Композитор буларак, Фәйзи бу җырда ул чорның модалы һәм заманча яңгырашлы «Урман кызы» һәм «Гөлйөзем ариясе» йогынтысын сизеп ала. «Аның көендә профессиональ музыкада гына очрый торган яңа интонацияләр бар иде. Бу көй татар профессиональ музыкасының халык иҗатына уңай йогынты ясый башлавының беренче үрнәкләреннән булды», – дип искә ала Фәйзи. Берничә елдан соң бу җырны, мәсәлән, Мәрьям Рахманкулова оркестрга кушылып җырлый. Ул вакытта тексттан башка исемне — Зөләйханы — искә алу төшереп калдырыла, яңа юллар өстәлә, болар Фәйзи эшкәртүе нәтиҗәсендә була. Җырның ахыргы вариантын Нәкый Исәнбәт шул ук исемдәге драма белән беркетеп куя.

«Качкын» операсыннан киләчәктә совет татар классикасының «паровозы» булачак композиторның карьерасы башлана. Нәҗип Җиһанов аны Мәскәү консерваториясенең өченче курсында укыган вакытында яза башлый. Либреттосы Әхмәт Фәйзинеке, башта аны бер актлы пьеса рәвешендә язалар. Ә 1939 елның июнендә шушы әсәрдән Татар дәүләт опера театры үзенең эшен башлап җибәрә. Ул вакытка инде «Качкын» өч актлы күләмле әсәр булып җитә. Монда качкын егет Булат, аның Пугачев гаскәренә килеп кушылуы сурәтләнә. Партияләрне Җиһановның Мәскәүдәге Татар дәүләт опера студиясендә бергә укыган иҗатташлары башкара. Документаль альманахка кергән мәгълүматка карый, бу опера «халыкның азатлык өчен көрәшүе турында, кеше рухының көче, батырлык матурлыгы турында». Музыка галимнәре бу әсәрне язарга Җиһановны бик нык үгетләргә кирәк булганын да искә ала, чөнки яңа театрны ачар өчен бу опера бик әһәмиятле була.
Берничә ел элек консерватория каршындагы опера студиясе «Качкын»ны яңадан куйды. Әсәрне сәхнәгә чыгаруда музыка театры актерлары — беренче курс студентлары да катнашты.

1930-1940 елларда Мөнирә Булатова җырлаган. 1938 елда аны Заһир Бичурин яздыра. Ул Мәскәүгә Ленинградтан скрипка классы буенча музыка мәктәбен бетергәч килә, һәм киләчәктә татар операсының йолдызлары булачак җырчылар — Нияз Даутов, Фәхри Насретдинов, Усман Әлмиев белән бер бүлмәдә яши. Легендага караганда, әлеге җырны Заһид Хәбибуллин беренче хатыны, балерина, Фәрит Яруллинның «Шүрәле» балетында биегән Мәрьям Карамышевага багышлап иҗат иткән.

Усман Әлмиев «Сарман» җырын беренче тапкыр 1938 елда Мәскәүдә опера студиясе концертында башкара. Заһид Хәбибуллин бу җырга пианинода башкару өчен аранжировка ясаган. Җырчы үзе искә алганча, туган ягында бу җырны «Әрә» дип йөрткәннәр, ә Мәскәүдә яңа исем сайланган, сүзләрен дә үзеннән өстәп язып бетерергә туры килгән. Бервакыт Сарман районына килеп чыккач, Әлмиев мондагы табигатьнең бөтенләй бу җырдагыча булмавына аптырый — бер агач та, хәтта тирәкләр күренми. Әйтергә кирәк, «Арча» җырына сүзләрне дә ул язган. Шулай итеп, опера җырчысы совет татар җыры канонына нигез сала — «Сарман» җырының авторы билгеле булуын күпләр хәзергә кадәр белми.

Җәүдәт Фәйзи һәм Әхмәт Ерикәй иҗат иткән, «Яз да була» дип аталган иске җырга нигезләнгән бу композиция Фәрит Яруллинның «Партизанка» һәм «Поход җыры» әсәрләре белән бер рәттә тора (аларның сүзләрен дә Әхмәт ага язган). Монда марш ритмнары һәм лирик интонацияләре кызыклы рәвештә кушыла. Асия Измайлованың башкаруы җырга тиешле дәрәҗәдә пафос та өсти. Измайлова Сембердә туган, 1939-1944 елларда опера театрында җырлый, аннары Мәскәүгә әйләнеп кайта — ГИТИСның татар драма студиясендә һәм Мәскәү консерваториясе каршындагы Татар опера студиясендә укыта, соңрак Чайковский исемендәге консерваториянең аерым җырлау кафедрасында белем бирә.

19 нчы танк корпусы укчы взводы командиры Фәрит Яруллин утызга да җитми һәлак була. Аның иң зур казанышы — «Шүрәле» балеты, ләкин композиторлык тарихында җырлар да була, шулар арасында — Пушкин шигырьләренә романслар, «Партизанка» патриотик җыры һәм менә монысы — турыдан-туры «Лирик җыр» дип аталганы. Халык музыкасына якынайтып иҗат ителгән төп мелодиянең ничек нәфис агуына, аның белән бергә югары рухтагы вокал партиясе ничек канат җәеп очуына игътибар итегез — күз алдына шунда ук камил бер дөнья күренеше килеп баса.

Бу җырда иң беренче истә кала торган әйбер — төрледән-төрле колоратуралар, Сара Садыйкова шулай сөю газабының мең төсмерен сурәтли. Бу бизәкләү алымнары ярдәмендә җырчы европача романтизм һәм татар моңын берләштерә — әйтерсең, җырны татар бистәсеннән чыккан алдынгы карашлы туташ башкара. Тукта, Садыйкова чыннан да шундый бит? Мансур Мозаффаровның «Сайра, сандугач» җыры да охшаш алымнар белән төзелгән.