Шагыйрә Йолдыз Миңнуллина: җыр өчен шигырь ничек языла?
Шагыйрә Йолдыз Миңнуллина «Казан кичләре», «Бөдрә таллар», «Зәнгәр томан» җырлары һәм Зөлфәт Хәкимнең җыры мисалында җыр сүзләре ничек язылганын, ни өчен тексты гади генә булган җырлар хитка әйләнүен, шагыйрьнең бу төр иҗатта җыр сүзләре язучы булып эш итүе һәм композитор карашына каршы төшмәве җыр тусын өчен никадәр мөһим булуын аңлата.
«Текст гади булса, композитор өчен әйбәтрәк»
Көй язылачак шигырь гади булса, композитор өчен әйбәтрәк. Җырның сүзләре дә, музыкасы да катлаулы булса, аны тыңлау, кабул итү авыр булачак. Текст җиңел булса, композитор җырны ничек теләсә, шулай катлауландыра ала — мәсәлән, аңа берничә мәгънә катламы өсти ала.
Мәсәлән, аерым бер җырның текстын музыкасыннан аерып карыйбыз икән, шигърият күзлегеннән ул уртакул гына бер шигырь булып күренер, әмма җыр эчендә ул бөтенләй башкача яңгыраячак, чөнки музыка аңа үз катламнарын өсти, нәтиҗәдә әлеге текстны күңел белән кабул итү бик нык үзгәрә.
Мисал өчен, Рөстәм Яхинның Мостафа Ногман сүзләренә язган «Бөдрә таллар» җырын алыйк. Рөстәм Яхин үзе бу турыда болай ди: «Мостафа Ногманның җыр тексты мине нәрсәсе белән җәлеп итә? Шигъри образның гадилеге, аныклыгы, тоеп була торганлыгы, шагыйрь сүзенең табигый әйтелгән булуы, халыкчан шигъри башлангычка якынлыгы белән. Аларда бернинди дә символика, абстракцияләр, әйтеп бетерелмәгәнлек юк, ниндидер ачып бирелергә тиешле мәгънәләр салынмаган. Барысы да бик ачык, ясалмалылык юк, гади тыңлаучыга аңлаешлы. Бу текст эмоциональ яктан тулышкан, ләкин анда ачыктан-ачык хислелек юк. Нәкъ менә шундый аңлаешлы, чамасыз шигъри алымнар кулланылмаган текстлар музыкага яхшы ята һәм адекват музыкаль образлар тудыра».
Бу очракта җыр сүзләренә шигырь дип карарга кирәкми. Монда ничек була? Мостафа Ногман су буена төшә дә, талларны күрә. Таллар инешкә башларын иеп, басып тора. Шунда сандугач килеп, сайрый башлый. Мостафа Ногман уйлый: «Бу сандугач нәрсә турында сайрый микән?».
Ул бит шагыйрь. Ә шагыйрь кеше су буена төшкәч, нишли? Сандугач турында уйлана. Шулай түгелмени? Аның бит күңеле нечкә! Мостафа Ногман уйлый: «Әлбәттә, ул минем турыда, минем хисләрем турында җырлыйдыр». Антропоцентризм була.
Мәсәлән, аерым бер җырның текстын музыкасыннан аерып карыйбыз икән, шигърият күзлегеннән ул уртакул гына бер шигырь булып күренер, әмма җыр эчендә ул бөтенләй башкача яңгыраячак, чөнки музыка аңа үз катламнарын өсти, нәтиҗәдә әлеге текстны күңел белән кабул итү бик нык үзгәрә.
Мисал өчен, Рөстәм Яхинның Мостафа Ногман сүзләренә язган «Бөдрә таллар» җырын алыйк. Рөстәм Яхин үзе бу турыда болай ди: «Мостафа Ногманның җыр тексты мине нәрсәсе белән җәлеп итә? Шигъри образның гадилеге, аныклыгы, тоеп була торганлыгы, шагыйрь сүзенең табигый әйтелгән булуы, халыкчан шигъри башлангычка якынлыгы белән. Аларда бернинди дә символика, абстракцияләр, әйтеп бетерелмәгәнлек юк, ниндидер ачып бирелергә тиешле мәгънәләр салынмаган. Барысы да бик ачык, ясалмалылык юк, гади тыңлаучыга аңлаешлы. Бу текст эмоциональ яктан тулышкан, ләкин анда ачыктан-ачык хислелек юк. Нәкъ менә шундый аңлаешлы, чамасыз шигъри алымнар кулланылмаган текстлар музыкага яхшы ята һәм адекват музыкаль образлар тудыра».
Бу очракта җыр сүзләренә шигырь дип карарга кирәкми. Монда ничек була? Мостафа Ногман су буена төшә дә, талларны күрә. Таллар инешкә башларын иеп, басып тора. Шунда сандугач килеп, сайрый башлый. Мостафа Ногман уйлый: «Бу сандугач нәрсә турында сайрый микән?».
Ул бит шагыйрь. Ә шагыйрь кеше су буена төшкәч, нишли? Сандугач турында уйлана. Шулай түгелмени? Аның бит күңеле нечкә! Мостафа Ногман уйлый: «Әлбәттә, ул минем турыда, минем хисләрем турында җырлыйдыр». Антропоцентризм була.
«Бу җырның уңышы аның берләштерүче,
коллектив рухта булуында»
Яки менә Сара Садыйкованың Хәсән Туфан сүзләренә язган «Казан кичләре» җыры. Гомумән, бәлки Сара Садыйкова Хәсән Туфан сүзләренә бары бер генә җыр язгандыр. Шагыйрь үлгәннән соң ул тагын бер җыр язарга теләгән булуы билгеле, әмма анысы сакланып калмаган, күрәсең.
Хәсән Туфан ул җыр сүзләре язучы түгел, ул шагыйрь. Әйбәт шагыйрь! Һәм Сара Садыйкова мондый җыр язган:
Кил әле, Иделнең җиләс җиле,
Юлларга чәчәкләр сип әле.
Ак булып, саф булып истә калсын,
Казанның кадерле кичләре.
Туган ил чакырган зур юлларга,
Китәрбез таңнарда без моннан.
Озатып калырсың безне, Казан,
Баласын очырган кош сыман.
Иделгә сузылган айлы юлдан,
Тын гына, моң гына җыр ага.
Сагынырбыз, дуслар, бу кичләрне,
Чәчләргә чал кергән чорда да.
Ал гөлләр сибегез безнең юлга,
Иделнең иртәнге җилләре.
Мәңгегә, гомергә истә калсын,
Казанның кадерле кичләре.
Бу җыр тиз арада яшьләр һәм студентлар арасында популярлашып китә. Ни сәбәпле?
Бу җырның уңышы аның берләштерүче, коллектив рухлы булуында. Аннары, анда якты киләчәккә өмет, үз-үзеңә ышану бар: «Олы юллар безне чакыра, без китәрбез». Монда «китү» төшенчәсе «Җидегән чишмә»дәге шикелле моңсу, аяныч бер хәл булып яңгырамый («Сез каласыз инде, без китәбез, Без китәбез ерак илләргә»).
Монда ышаныч, өмет бар, үз-үзеңә ышаныч, уртак көчкә ышаныч. Без бергә якты киләчәкне төзи алырбыз дигән инану. Бу җыр киләчәк турында.
Хәсән Туфан ул җыр сүзләре язучы түгел, ул шагыйрь. Әйбәт шагыйрь! Һәм Сара Садыйкова мондый җыр язган:
Кил әле, Иделнең җиләс җиле,
Юлларга чәчәкләр сип әле.
Ак булып, саф булып истә калсын,
Казанның кадерле кичләре.
Туган ил чакырган зур юлларга,
Китәрбез таңнарда без моннан.
Озатып калырсың безне, Казан,
Баласын очырган кош сыман.
Иделгә сузылган айлы юлдан,
Тын гына, моң гына җыр ага.
Сагынырбыз, дуслар, бу кичләрне,
Чәчләргә чал кергән чорда да.
Ал гөлләр сибегез безнең юлга,
Иделнең иртәнге җилләре.
Мәңгегә, гомергә истә калсын,
Казанның кадерле кичләре.
Бу җыр тиз арада яшьләр һәм студентлар арасында популярлашып китә. Ни сәбәпле?
Бу җырның уңышы аның берләштерүче, коллектив рухлы булуында. Аннары, анда якты киләчәккә өмет, үз-үзеңә ышану бар: «Олы юллар безне чакыра, без китәрбез». Монда «китү» төшенчәсе «Җидегән чишмә»дәге шикелле моңсу, аяныч бер хәл булып яңгырамый («Сез каласыз инде, без китәбез, Без китәбез ерак илләргә»).
Монда ышаныч, өмет бар, үз-үзеңә ышаныч, уртак көчкә ышаныч. Без бергә якты киләчәкне төзи алырбыз дигән инану. Бу җыр киләчәк турында.
«Ничек итеп Резеда Әхиярова бу текстка
җыр язарга базган?»
җыр язарга базган?»
Резеда Әхиярованың Ренат Харис сүзләренә язган «Зәңгәр томан» җыры. Мин бу җырны алдым, чөнки ул шигырь кебек күренә.
Гомумән, җыентыкларга караганда, Ренат Харис ул вакытларда рәттән ике хит иҗат иткән: «Ак кәгазь» һәм «Зәңгәр томан». «Ак кәгазь» — лирик шигырь. Ә «Зәңгәр томан» җырының текстында кабатлаулар күп һәм бу шигырьгә җыр язып булганлыгы баштан ук беленеп тормый. Монда Резеда Әхиярованың текст белән бик яхшы эшләгәне күренә. Ул аны бераз үзгәртеп, көйгә салган.
«Зәңгәр томан» — табигать күренеше турында түгел, бу Әхиярова ачып, актарып сала торган образ.
Күзләремдә минем нурлар кими сыман,
Нурсыз кала кебек җырларымда сүзләр.
Әй, сөеклем, синең хисең минем өчен
Әле һаман — зәнгәр томан,
Синең хисең — зәнгәр томан.
Әй, өметле билгесезлек,
Тизрәк ачыл, тизерәк ачыл, тизерәк үзгәр.
Гомумән, җыентыкларга караганда, Ренат Харис ул вакытларда рәттән ике хит иҗат иткән: «Ак кәгазь» һәм «Зәңгәр томан». «Ак кәгазь» — лирик шигырь. Ә «Зәңгәр томан» җырының текстында кабатлаулар күп һәм бу шигырьгә җыр язып булганлыгы баштан ук беленеп тормый. Монда Резеда Әхиярованың текст белән бик яхшы эшләгәне күренә. Ул аны бераз үзгәртеп, көйгә салган.
«Зәңгәр томан» — табигать күренеше турында түгел, бу Әхиярова ачып, актарып сала торган образ.
Күзләремдә минем нурлар кими сыман,
Нурсыз кала кебек җырларымда сүзләр.
Әй, сөеклем, синең хисең минем өчен
Әле һаман — зәнгәр томан,
Синең хисең — зәнгәр томан.
Әй, өметле билгесезлек,
Тизрәк ачыл, тизерәк ачыл, тизерәк үзгәр.
Бу җыр өмет биреп торучы билгесезлек турында.
Аяз көн, бул тизерәк,
Яктырып китсен йөрәгемнен чонгыллары,
Юкка чыксын барлык шигем, борчуларым.
Һәм аннары кабатлана:
Нурлар кайтсын күзләремә минем,
Сүзләремә кайтсын нурлар тизерәк,
Синен өчен генә яшим бары, сөйгән ярым!
Ягъни, монда ниндидер бер билгеле булмаган, ачык булмаган халәт турында сүз бара. Кеше кемнедер ярата, ләкин ул аңа сөю белән җавап бирерме-юкмы, белми.
Әгәр шигырьнең үзен карасагыз, анда кабатлаулар юк һәм шигырьдә бу юллар бер эзлекле фикер буйлап алып барылмый. Ә монда алар бик катгый рәвештә бүленгән, әйтерсең ул хикәя.
Яктырып китсен йөрәгемнен чонгыллары,
Юкка чыксын барлык шигем, борчуларым.
Һәм аннары кабатлана:
Нурлар кайтсын күзләремә минем,
Сүзләремә кайтсын нурлар тизерәк,
Синен өчен генә яшим бары, сөйгән ярым!
Ягъни, монда ниндидер бер билгеле булмаган, ачык булмаган халәт турында сүз бара. Кеше кемнедер ярата, ләкин ул аңа сөю белән җавап бирерме-юкмы, белми.
Әгәр шигырьнең үзен карасагыз, анда кабатлаулар юк һәм шигырьдә бу юллар бер эзлекле фикер буйлап алып барылмый. Ә монда алар бик катгый рәвештә бүленгән, әйтерсең ул хикәя.
«Зөлфәт Хәким җырларында текст беренчел»
Җырны язуның иң гади юлы — аның текстын да, көен дә үзең иҗат итү. Автор-башкаручы Зөлфәт Хәким шулай эшли. Шәхсән миңа Зөлфәт Хәким җырларында төп урынны текстлар алып тора кебек тоела.
Төн ябынгач йолдызлы юрганын,
Дәшә мине шигырь-төнгизәр.
Көмеш сулы яп-якты елгада,
Бер кечкенә салда мин йөзәм.
Аннары кушымта килә:
Ике яктан кычкыралар миңа,
Яңгыратып ярлар арасын.
Сал чайкала, йөзә, бата-калка,
Ләкин килми ярга борасым.
Җырларымнан үрелгән салымда,
Дулкыннар да — уен-шаяру.
Җирдәгеләр тора аптырап —
Уемда юк җиргә таяну.
Тик һәрвакыт таң атарга ашыга,
Гүя мине кояш сагына.
Көн, шатланып, суза кулларын,
Минем нәни, кыю салыма.
Бу җыр без моңа кадәр караган җырлардан нәрсәсе белән аерыла? Автор җырның сүзләрен дә, музыкасын да үзе яза икән, бу аңа ни дәрәҗәдә ирек бирә? Автор безне ауропача, шәһәр кешесе кебек уйларга мәҗбүр итә. Бәлки бу телнең синтаксисына бәйледер. Чөнки шәһәр кешесенең синтаксисы, җөмлә төзелеше үзгәрә. Татар теле шәһәрдә яңа синтаксис ала. Ихтимал, аңа рус теленең синтаксисы тәэсир итәдер. Авылдагы татар теле һәм шәһәр татар теле — икесе ике тел кебек.
Ә образлар? Миңа калса, Яхин мондый сүзләргә музыка язмас иде. Бу җырда сүзләр музыкага караганда җитдирәк, саллырак — сезгә шулай тоелмыймы? Музыка монда бөтенләй гади. Ләкин катлаулы көйгә салынган булса, текст тиешенчә яңгырар идеме икән? Мәсәлән, аңа Ильяс Камал көй язса, аның берни дә килеп чыкмас иде, дип уйлыйм.
Бу сал — шигырь икәнлеген, һәм аның төн буе йөзүен аңлар өчен, җырны бер егерме тапкыр тыңлап, әле текстын да ачып укып карарга кирәк. Чөнки монда бик катлаулы образ тезелмәсе килеп чыга, авыр кабул ителүдән җырны бары гади кушымта гына коткара.
Төн ябынгач йолдызлы юрганын,
Дәшә мине шигырь-төнгизәр.
Көмеш сулы яп-якты елгада,
Бер кечкенә салда мин йөзәм.
Аннары кушымта килә:
Ике яктан кычкыралар миңа,
Яңгыратып ярлар арасын.
Сал чайкала, йөзә, бата-калка,
Ләкин килми ярга борасым.
Җырларымнан үрелгән салымда,
Дулкыннар да — уен-шаяру.
Җирдәгеләр тора аптырап —
Уемда юк җиргә таяну.
Тик һәрвакыт таң атарга ашыга,
Гүя мине кояш сагына.
Көн, шатланып, суза кулларын,
Минем нәни, кыю салыма.
Бу җыр без моңа кадәр караган җырлардан нәрсәсе белән аерыла? Автор җырның сүзләрен дә, музыкасын да үзе яза икән, бу аңа ни дәрәҗәдә ирек бирә? Автор безне ауропача, шәһәр кешесе кебек уйларга мәҗбүр итә. Бәлки бу телнең синтаксисына бәйледер. Чөнки шәһәр кешесенең синтаксисы, җөмлә төзелеше үзгәрә. Татар теле шәһәрдә яңа синтаксис ала. Ихтимал, аңа рус теленең синтаксисы тәэсир итәдер. Авылдагы татар теле һәм шәһәр татар теле — икесе ике тел кебек.
Ә образлар? Миңа калса, Яхин мондый сүзләргә музыка язмас иде. Бу җырда сүзләр музыкага караганда җитдирәк, саллырак — сезгә шулай тоелмыймы? Музыка монда бөтенләй гади. Ләкин катлаулы көйгә салынган булса, текст тиешенчә яңгырар идеме икән? Мәсәлән, аңа Ильяс Камал көй язса, аның берни дә килеп чыкмас иде, дип уйлыйм.
Бу сал — шигырь икәнлеген, һәм аның төн буе йөзүен аңлар өчен, җырны бер егерме тапкыр тыңлап, әле текстын да ачып укып карарга кирәк. Чөнки монда бик катлаулы образ тезелмәсе килеп чыга, авыр кабул ителүдән җырны бары гади кушымта гына коткара.
«Җырны иҗат иткәндә, җыр язучы позициясен алырга һәм композитор белән бергә эшләргә кирәк, ә үзеңнең текстыңны яклап утырмаска»
Боларның барысыннан нинди нәтиҗә ясап була? Беренчесе — җыр текстында һәрвакыт бер төп, үзәк образ була. Беренче җырда ул суга иелгән таллар. Икенчесендә — кичке Казан. Өченчесендә — зәңгәр томан. Һәм дүртенчесендә — елга буйлап агып баручы сал.
Ләкин шул ук вакытта өстәмә, бу образларга ярдәм итүче каршы куюлар да бар. Ниндидер хикәят барлыкка килсен өчен, һәрвакыт ярдәмче образ кирәк. Беренче җырда бу таллар һәм сандугач. Икенчесендә — Казан кичләре һәм иртәнге җил, монда хәзерге мизгел һәм киләчәк очраша. Ә менә «Зәңгәр томан» җырында мин андый элемент тапмадым.
Һәм тагын бер үзенчәлек. Җырларда нигез итеп һәрвакыт бер конкрет вакыйга алына. Мостафа Ногманда — су буена төшү. Ягъни, һәрвакыт игътибарны тотып тора торган бер вакыйга бар. Вакыйгалар үстерелеше түгел, аерым бер генә вакыйга. Мәсәлән, кеше күбәләкне күреп алган да, уйлана башлый. «Бөдрә таллар»да кеше су буена төшә дә, уйга тала. «Казан кичләре» җырында кичке Казан халәте. Әмма анда әле ностальгия, моңлану, сагыну юк. Монда киләчәктә туачак ностальгияне сагыну — иртәнге җил килер дә, без китәрбез, һәм бу кичне сагынырбыз.
«Зәңгәр томан» җырында билгесезлек халәте, «өметле билгесезлек». «Төнге сәяхәт» җырында бу иҗат мизгеле. Ягъни, һәр җырның үзенең бер халәте, шартлары бар, һәм анда төрле халәт-шартлар булу мөмкин түгел.
Җырда бер һәм бары бер генә халәт. Һәм бер генә образ. Һәм бу образ җыр буе кабатланып килә, аңа басым ясала. Димәк, җыр язучы шагыйрь менә шушы җырның акценты булачак төп образны табарга тиеш. Һәм алга таба аны кат-кат кабатлап торырга кирәк, ул образ ныклап хәтергә кереп урнашсын өчен.
Һәм җыр иҗат иткән вакытта композитор ни әйткәнен тыңлау бик мөһим. Җыр язу ул футбол уйнау белән бер. Син командадагы иптәшең сиңа тапшырган тупны капкага кертәсең.
Мәсәлән, композитор сиңа әйтә: «Мин синең текстны нигез итеп алдым да, болайрак килеп чыкты. Бу урынын үзгәртә аласыңмы?». Ә шагыйрь әйтә: «Юк. Берничек тә үзгәртә алмыйм. Мин шулай күрәм». Болай булса, җыр булмый дигән сүз. Шуңа күрә, җыр иҗат итүче икәнсең, җыр сүзләре язучы буларак эш итәргә кирәк һәм композитор белән бергә эшләргә. Үзеңнең текстыңны яклап утырырга кирәкми. Композитор текстны үз ишетүе аркылы кабул итә, ә шагыйрь — мәгънәләр аша. Һәм җырда композитор әйткәнне тыңлау бик мөһим.
Ләкин шул ук вакытта өстәмә, бу образларга ярдәм итүче каршы куюлар да бар. Ниндидер хикәят барлыкка килсен өчен, һәрвакыт ярдәмче образ кирәк. Беренче җырда бу таллар һәм сандугач. Икенчесендә — Казан кичләре һәм иртәнге җил, монда хәзерге мизгел һәм киләчәк очраша. Ә менә «Зәңгәр томан» җырында мин андый элемент тапмадым.
Һәм тагын бер үзенчәлек. Җырларда нигез итеп һәрвакыт бер конкрет вакыйга алына. Мостафа Ногманда — су буена төшү. Ягъни, һәрвакыт игътибарны тотып тора торган бер вакыйга бар. Вакыйгалар үстерелеше түгел, аерым бер генә вакыйга. Мәсәлән, кеше күбәләкне күреп алган да, уйлана башлый. «Бөдрә таллар»да кеше су буена төшә дә, уйга тала. «Казан кичләре» җырында кичке Казан халәте. Әмма анда әле ностальгия, моңлану, сагыну юк. Монда киләчәктә туачак ностальгияне сагыну — иртәнге җил килер дә, без китәрбез, һәм бу кичне сагынырбыз.
«Зәңгәр томан» җырында билгесезлек халәте, «өметле билгесезлек». «Төнге сәяхәт» җырында бу иҗат мизгеле. Ягъни, һәр җырның үзенең бер халәте, шартлары бар, һәм анда төрле халәт-шартлар булу мөмкин түгел.
Җырда бер һәм бары бер генә халәт. Һәм бер генә образ. Һәм бу образ җыр буе кабатланып килә, аңа басым ясала. Димәк, җыр язучы шагыйрь менә шушы җырның акценты булачак төп образны табарга тиеш. Һәм алга таба аны кат-кат кабатлап торырга кирәк, ул образ ныклап хәтергә кереп урнашсын өчен.
Һәм җыр иҗат иткән вакытта композитор ни әйткәнен тыңлау бик мөһим. Җыр язу ул футбол уйнау белән бер. Син командадагы иптәшең сиңа тапшырган тупны капкага кертәсең.
Мәсәлән, композитор сиңа әйтә: «Мин синең текстны нигез итеп алдым да, болайрак килеп чыкты. Бу урынын үзгәртә аласыңмы?». Ә шагыйрь әйтә: «Юк. Берничек тә үзгәртә алмыйм. Мин шулай күрәм». Болай булса, җыр булмый дигән сүз. Шуңа күрә, җыр иҗат итүче икәнсең, җыр сүзләре язучы буларак эш итәргә кирәк һәм композитор белән бергә эшләргә. Үзеңнең текстыңны яклап утырырга кирәкми. Композитор текстны үз ишетүе аркылы кабул итә, ә шагыйрь — мәгънәләр аша. Һәм җырда композитор әйткәнне тыңлау бик мөһим.
Тышлык фотосы: realnoevremya.ru