Бездә «фольклор» төшенчәсенең катгый чикләре юк. Бездә бөтен әйберне дә фольклор дип атарга күнегелгән: авылларда әбиләр җырлаган көйләрдән башлап 30 августта мәйданнарда фонограммага башкарылучы җырларга кадәр. Ә чынлыкта фольклорның үз төгәл чикләре бар, һәм алар аерым бер сыйфатлар белән билгеләнә: традиционлык, вариативлык, телдән башкарыла торган булу, аерым җирлеккә хас (локаль) булу, инклюзивлык һәм синкретизм.
Кыскача әйтеп киткәндә, традиционлык син җырлый торган җырны табигый чыганаклардан алгансың дигәнне аңлата, ягъни телевизор яки радиодан ишетеп түгел, каядыр китаптан укып ятлаган да түгел. Аны син әти-әниеңнән, авылдагы әби-бабайлардан һәм башка табигый ысуллар белән отып алгансың. Ләкин хәзерге вакытта инде авылларның да күбесендә традицион фольклор очратып булмый, без бүгенге көндә фольклор дигән төшенчәне әйткәндә нәрсә күздә тотылуы парадигмасының алышынуын күзәтәбез.
Вариативлык исә бу җырны һәр авылда үзенчә җырлыйлар дигәнне аңлата. Бер үк көй башкаручысына карап үзенчә яңгырый. Телдән тапшырылу — фольклор башлыча телдән телгә күчеп саклана, дигән сүз, шуңа да ул үзгәрешләр кичереп, аның төрле вариантлары барлыкка килә, интерпретациясе үзенчәлекләре дә шуннан килә.
Локальлек — аерым бер чикләр белән чикләнгән һәр төбәк традициясендә көйләрнең үз тупламы, этнографиянең үз үзенчәлекләре бар. Бу фольклорның нәсел билгесе.
Инклюзивлык — фольклорның традицион мәдәниятендә җырлар һәм йолалар тормышның үзе эчендә яши. Бу билгеле бер кешеләрдән торган җәмгыятьнең әлеге көйне башкаруда ихтыяҗы. Традицион мәдәнияттә тыңлаучылар һәм башкаручыларга бүлү булмаган — берәр әби җырны сузып җибәрсә, бу җырны бөтенесе дә белә, аңа кушылып җырлый алганнар.
Синкретизм — сүз, музыка, бию һәм гамәл бер-берсе белән аерылгысыз бәйләнгән икәнен аңлата. Бу атап кителгән билгеләрнең барысы да бар икән, без фольклор факт, фольклор күренешләр турында әйтә алабыз.
Хәзерге вакытта фольклор интерпретациясе белән теге яки бу сурәттә бәйләнгән бөтен әйбер традицион музыка өлкәсенә карый дип санала, ә бу тамырдан ялгыш фикер. Үзешчән ансамбльләрне дә фольклорга кертмәкче булалар, мин моның белән бөтенләй килешмим. Хор белән җырлау, вокал сәнгате, үзешчәнлек — ул теләсә нәрсә була ала, әмма һич кенә дә фольклор түгел.

Фольклорны фольклор экспедиция вакытында гына өйрәнеп була. Бары экспедицияләргә йөри торган кеше генә фольклорчы булып санала ала.
Экспедиция — фольклорчының беренче чыганагы. Бу системалы, озак процесс, ул һәрдаим булып торырга тиеш. Хәтта бүген дә, без традицион мәдәният бетә, дигән вакытта, әле тикшерелмәгән уентыклар бар, һәм аларны мөмкин кадәр тиз арада тикшерү зарур. Һәм фольклорчылар, этномузыкологлар нәкъ менә шуның белән шөгыльләнә. Элек композиторлар да һәрвакыт фольклор экспедицияләргә йөри иде, тик хәзер бу гадәт югалган.
Икенче чыганак — архивлар. Минем уйлавымча, 20–30 елдан без инде фольклор экспедицияләргә йөрми башлаячакбыз, чөнки эстрада артистларын һәм фольклорга охшатып башкаруны яздырып йөрү теләге бөтенләй юк, ә традицион фактлар торган саен азая бара. 20–30 елдан социологлар өйрәнү өчен катламнар гына калачак, ә без архив чыганакларга мөрәҗәгать итәчәкбез. Чынлыкта бу җитди проблема, һәм аны бөтен дәүләт күләмендә күтәрергә кирәк — архивлар берләштерелергә, системага салынырга тиеш һәм аларны теләгән һәркем куллана алырлык итәргә кирәк. Фольклорчыларның киләчәге — архивларда. Бу фондлар бар, тик алар белән хәзергә кадәр беркем дә җитди рәвештә шөгыльләнмәде — алар тасвирланмаган һәм фәнни яктан тикшерелмәгән. Архив чыганаклар — безнең киләчәк эшебез.
Тагын бер чыганак — фольклор җыентык, ягъни ноталар. Нота ул язма мәдәният, ә фольклор — телдән тапшырыла торган мәдәният. Димәк, без телдән тапшырылучы фактларны язма традициягә күчерәбез, булып чыга. Бу юлда кыенлыклар очрый. Мәсәлән, расшифровкалау. Экспедиция вакытында без материал яздырабыз, ә кайткач беренче эш итеп үзебез авазларны ничек тоябыз, шуны ноталарга салабыз. Бер башкаручы да ноталар белән эш итми, ул бары үзе ишеткән көйләр, авазларны гына башкарып бирә ала һәм аны алга таба тапшыра. Көйне нота рәвешенә күчерү вакытында үзенчәлекләр күп, чөнки һәркемнең ишетеп тоемлавы төрлечә. Язып алучының традицияне күп күләмдә тыңлаган булуы тиешле. Аның мөмкин кадәр зур тәҗрибәсе булуы мөһим. Андый осталыгы булмаса, расшифровка ясау авыр. Танылган фольклорчы Мәхмүт Нигъмәтҗанов бик бай тәҗрибәгә, талантка ия кеше иде — мондый әйберләрне ул бик җиңел эләктереп, сизеп ала белгән. Фольклор җыентык — ул объектив чыганак, һәм без аның ярдәмендә татар фольклорының бөтен күптөрлелегендә үзебезгә юнәлеш таба алабыз.
Һәм, әлбәттә, теория ягыннан тикшеренүләр. Алар турында әйтеп тормыйм, чөнки ул тар даирә белгечләргә генә кирәк булган өлкә.
Фольклор үзенең табигате белән локаль, ягъни бер җирлеккә хас. Миңа хаман саен «бу җыр алай җырланмый, сез аны дөрес җырламыйсыз» дигән сүзләрне ишетергә туры килә. Андый әйбер гомүмән була алмый, чөнки хәтта бер урамда яшәүче башкаручыларның да бер үк җыр төрлечә яңгырарга мөмкин. Монда бу җыр шулай яңгырарга тиеш дигән канун юк.
Идел буе һәм Урал буе төбәкләре өчен өч зур традицияне аерып күрсәтү кабул ителгән: Казан татар традициясе, татар-мишәр традициясе һәм керәшен татарлары традициясе. Аларның һәрберсе үз үзенчәлекләре белән билгеләнә, һәм фәнни яктан тикшерелә. Алар барысы да бер-берсеннән берникадәр аерыла, ләкин хәзерге вакытта аларның якынаю чоры күзәтелә, җирле үзенчәлекләр югалып, жанр һәм җырларның ниндидер бер уртак этник яссылыкта урнашкан милли комплексы формалаша. Бу, шул исәптән, телевидение, аудиоязмалар, концертлар белән йөрү практикасы киң таралу белән дә бәйле.

Фольклорның жанр ягыннан төрләренә килгәндә, Казан татарларында бөтенләй специфик жанрлар яшәп килә — аларның йола катламы юк. Казан татарларының йола катламы югалган, аның каравы аларның «озын көй» жанры бар. «Озын көй» шулай ук башкортларда һәм себер татарларында бар. Ә менә татар-мишәрләрнең «озын көй»ләре юк. Керәшен татарларында йола катламы киң таралган. Ягъни без татар фольклорына хас ниндидер бердәм жанр системасы бар дип әйтә алмыйбыз. Һәрбер җирле төркем ниндидер үзенә хас әйберне формалаштыра. Алай гына да түгел, кайбер мишәр-татарларда лирика да, йола җырлары да юк, ә башкаларында алар бар һәм көнкүрештә актив яшәп килә. Шуңа күрә, авылга килеп, теге яки бу җырны җырлап күрсәтүне таләп итү файдасыз. Ул юк икән, димәк ул юк.
Татарларда җырлау бер тавышка башкарыла дип санала. Ләкин бу дөреслеккә бик үк туры килми. Чиста бер тавышлык «озын көй»дә генә бар — бу аерым бер җырчының көй сузуы. Калган жанрлардагы җырлар теге яки бу рәвештә күп тавышлы башкарыла ала. Хәтта бәет һәм мөнәҗәтләр дә күмәкләп җырлана ала — безнең мондый күренешне экспедицияләрдә очратканыбыз бар.
Теге яки бу традициянең үсешенә тарихи үзенчәлек, дин, күрше халыклар белән бер-беренә тәэсир итешүе йогынты ясый. Идел буе төбәгендә төрле халыклар бер казанда кайнап, ләкин һәрберсе үз асылында калып яши, дип санау кабул ителгән. Ягъни, монда — мишәр авылы, монда — татар, монда — чуаш, мордва һәм башкалар. Мин фольклор белән шөгыльләнә генә башлаган вакытта татарлар кайда яшәсә дә татар җырларын, ә мукшы — мукшы җырларын җырлый, дип уйлаган идем. Һич алай түгел. Янәшә яшәүче мари һәм татарлар бер үк көйләрне суза, әмма аларны үз телләрендә җырлый. Бу бик гаҗәп әйбер.
Традицияләрне кушылып китүдән саклаучы бердәнбер сәбәп — халыкның дине.

Гомумән алганда, татар музыка фольклорын өйрәнү әле чагыштырмача күптән түгел башланды. Музыка фольклористикасы — яшь фән. Бу юнәлешнең чишмә башы бертуган Гриммнарга барып тоташа. Алар милли идея эзләп алман милли җырларына мөрәҗәгать итә. Шул ук юлны урыс фольклорчылары да, татар фольклорчылары да узды. Татарларда беренче фольклор җыентык 1896 елда дөнья күрә. Бу Сергей Рыбаков төзегән «Урал мөселманнарының музыка һәм җырлары, аларның көнкүрешләрен тасвирлап» дип аталган җыентык. Китапта Оренбур төбәге татар һәм башкорт халкының 204 көе китерелгән, текстлары, аларның рус теленә тәрҗемәсе бирелгән.
Беренче фольклор экспедиция 1931 елда оештырыла. Анда композитор Солтан Габәши катнаша. Шуннан соң композиторлар төзегән җыентыклар чоры башлана. Композитор ул һәрвакыт беренче булып фольклорны таба, өйрәнә, чөнки аңа материал кирәк. Шундый фольклорчыларның берсе Александр Ключарев була, ул Татарстанның дәүләт җыр һәм бию ансамбле җитәкчесе, хор һәм дәүләт ансамбле өчен классик аранжировкалар авторы. Алар хәзергә кадәр башкарылып килә һәм стиль чисталыгы, татар халык җырын аңлау дәрәҗәсе, бу көйләр профессиональ хор коллевтивы тарафыннан ничек башкарылырга тиешлеге ягыннан алардан уздыручы әлегә юк.
Тагын бер үрнәк — Җәүдәт Фәйзи һәм Мансур Мозаффаров җыентыклары (1962 ел). Алар икесе дә ишетеп язып алган язмаларга нигезләнгән. Ягъни, Җәүдәт Фәйзи кайчандыр ишеткән барлык җырларны искә төшергән дә, җыентык төзегән. Ул экспедициягә чыкмаган. Бу бик шәп, димәк, ул моңа кадәр бик зур күләмдә җырлар тыңлап, искиткеч бай тәҗрибә туплаган, бу аңа утырып җыентык төзергә мөмкинлек биргән. Ключарев та шулай иткән. Бу җыентыкларда тупланган бик зур сандагы җырлар әлеге җырларны белгән профессиональ башкаручылардан язып алынган.
Татар фольклорын фәнни өйрәнү 1960-нчы елларда башлана һәм бу Мәхмүт Нигъмәтҗанов эшчәнлеге белән бәйле. Ул беренче булып, аркасына биштәр асып, берүзе Татарстаннан читтәге авылларга — Пенза, Ульян өлкәсе, Мордовиягә чыгып китә. Нәтиҗәдә фольклор җыентыкның классик мисалы булган өч китап дөнья күрә, алар 1970, 1976 һәм 1984 елларда чыга.

Татар фольклорына карата без система дип әйтә алмыйбыз, чөнки һәр җирле традициядә үз системасы бар һәм аларны берләштерү дөрес булмаячак. Фольклорны берничә катламга бүлеп була — йола һәм лирик-эпик жанрларга.
Гомумән, йола катламы һәрбер фольклор традиция нигезендә ята дип санала. Йола җырларыннан башка барлык жанрлар үсеп чыккан — лирика, әйлән-бәйлән җырлары, соңгы чор лирикасы, һәм башкалар. Хәтта музыкаль эпос та, кайберәүләр фикеренчә, нәкъ менә йола традицияләре белән бәйләнгән. Татарларда бу катлам өлешчә китерелгән — ул һәркайда да һәм һәркемдә дә табылмый.
Йола җырлары — ел фасылларына бәйле һәм гаилә йолалары контекстында җырланучы җырлар. Мәсәлән, Түбән Новгород өлкәсендә язып алынган «Җим чәчәк» җыры җәен башкарыла, бу язгы-җәйге әйлән-бәйлән йоласы җыры. Без белгәнебезчә, русларда елау-сыктау җырлары бар, чуашларда да алар бар. Гаҗәп, ләкин татарларда да алар бар, мәсәлән, «Кыз елату» — бу гаилә йоласы контексты, туй традициясе. Бу катлам татар җыр гадәтен Идел буе төбәге традицияләре белән тоташтыру факторы булып тора. Монда мордва һәм чуашлар белән уртак көйләр булудан тыш, бу бер үк катлам, танылган галимә Наилә Әлмиева аны мәхәллә (общинный) катламы дип атый. Бу чыннан да шулай, чөнки йола җәмгыятьтән башка яши алмый. Һәм бу без татар фольклорына кертеп карый ала торган иң башлангыч катлам.
Казан татарлары һәм, гомумән, мөселман-татарларга хас киләсе жанр доминантасы — лиро-эпик жанрлар: бәет, мөнәҗәт һәм китапны көйләп укый торган көйләр. Гәрчә Геннадий Макаров мөнәҗәт дигән жанр юк, иләһи дигән жанр бар дип саный. Шулай да тикшеренү практикасында «мөнәҗәт» дигән атама ныклап кереп калган. Бу жанрларның үзенчәлеге шунда — аларда беренче урында текстлар, бәетләр тора. Бу текстларда сюжет бар, ул нигездә фаҗигале хәлләр белән бәйле. Мөнәҗәтләр Аллаһка мөрәҗәгать белән бәйле. Яки көйләп уку — бу чын мәгънәсендә җырлау да түгел, ә татар-мөселманнарның дини китапларын көйгә салып башкаруның эпик төре.
Монда шигъри текст беренчел, ә музыка ярдәмчел параметр булып тора, ул мәгълүматны тыңлаучыга җиңелрәк җиткерергә ярдәм итә. Иң мөһиме — текстны җиткерү, ә көйнең яки башкаручы тавышының матурлыгын күрсәтү түгел. Бу нигездә көй һәм ритм формулалары системасы ята.
Традицион татар мәдәниятендә бәет текстлары традиция йөртүчеләрнең үзләре тарафыннан языла. Мәсәлән, кемнеңдер кемедер үлгән яки фаҗигале һәлак булган, һәм ул бу темага бәет чыгарган. «Батып үлгән кыз бәете», «Туңып үлгән шәкертләр бәете» — бу текстларның ачык билгеле авторлары бар, бу фольклорның телдән башкарыла торган төре буларак көнкүрештә яшәвенә каршы килми. Алай гына да түгел, бу текстлар язып куела. Бик еш мөнәҗәтләр һәм китап көйләре дәфтәрләр, китапларга карап башкарыла. Бу мөмкин әйбер, монда язма форма традицион мәдәнияткә каршы килми. Чөнки бу очракта язма форма традицияләрне тапшыру формасы булып тормый. Бу чын, абсолют фольклор.

Лирик җырларда Казан татарлары традициясе өстенлек итә — бу «озын көй», «авыл көе» жанрлары һәм соңгы чор лирикасы.
Озын көй — милли моңның (мелодиканың) иң югары ноктасы, традицион вокал сәнгатенең иң югары дәрәҗәсе дип санала. Ләкин бу икенчел фольклор. Хәзерге вакытта озын көйне башкаручылар бу традицияне Казаннан алып кайткан яки Илһам Шакировны тыңлап, җырлыйлар. Озын көйнең каян, ничек килеп чыгуы хакында да бәхәсләр күп. Кайберәүләр бу локаль борынгы жанр, ул бар җирдә дә таралмаган диләр.
Көй төзелешенең катлаулы булуы ягыннан озын көй жанры барлык жанрлардан да өстен тора. Бу техник яктан караганда иң авыр, катлаулы жанр. Аны башкару авыр, шуңа күрә бу мәхәллә, крестьян жанры булуы бик икеле. Монда Урта гасыр профессиональ мәдәният йогынтысы сизелә. Озын көй XX гасыр башында киң таралыш ала, чөнки профессиональ җырчылар аны башкарып, бу шактый локаль традицияне гомум милли дәрәҗәгә күтәрә. Минемчә, Илһам Шакиров башкаруы — озын көйнең иң матур, дөрес, классик үрнәге.
Бу традиция сәнгатьтә үсеш ала, әлеге жанр профессиональ музыкаль мәдәнияттә таралыш тапкан. Профессиональ сәнгатьтә булуы аны хәзерге дәрәҗәгә күтәргән. Бу итальян белькантосы да түгел, русларның сузып җырлавы да түгел, бу безнең милли җырлау сәнгате, һәм ул, тамырлары традициядән килгән килеш, шундый дәрәҗәгә күтәрелә алган. «Озын көй»не тыңлау, аны җырлау — күзгә яшьләр китерерлек дәрәҗәдә күңелне нечкәртә. Әгәр дә берәрсе татар булмаган тамашачыны шаккаттырырга тели икән, ул озын көйне җырлый.
Киләсе жанр — авыл көе. Бу ике феномен, ике күренешнең бер үк атамасы. Беренчесе — традицион мәдәнияттә яшәве туры килә. Авыл көе — бу авылның нәсел көе. Һәр татар авылында үз авыл көе бар, һәм күпчелек текстларны шушы көйгә башкаралар. Рекрут җырлары, лирик җырлар, урам көйләрен — барысын да авыл көенә җырлыйлар. Бу шушы авылда яшәүче һәм шуннан чыккан кешеләр җәмгыятен берләштереп, тоташтырып торучы бер нәсел көе. Ул барлык татарларда да таралган. Кая гына килсәгез дә, һәркайда авыл көе бар. Гадәттә ул гармун белән җырлана. Ә икенчесе — тикшеренү әдәбиятында авыл көе дип атау кабул ителгән музыкаль-стилистик үзенчәлекләр. Бу дүртенче чирек размеры, тигез иҗекле ритм схемасы, пентатоник лад нигезе һәм бу төр җырларга хас бизәкләр — алар озын көйдәге кебек үк үсеш алган булмаса да, барыбер, бар.
Әле тагын соңгы дәвердә формалашкан җырлар бар. Фольклор һәрвакыт формасын үзгәртеп торганлыктан, яңа, багышлау җырлары бар. Нәрсәгәдер тәгаенләп башкарылган җыр — ул йола җыры түгел, ә аның җиңеләйтелгән төре. Бу гармунга кушылып «кыска көй»гә башкарыла торган рекрут җыры да, уен җырлары да — бу соңгырак катлам, 1920–30 еллар. Ихтимал, ХХ гасыр башыдыр, ләкин алар нәкъ менә 1920–30 елларда таралыш алган, ә 1950–60 елларда аеруча популяр булган, барлык фольклор ансамбльләренең дә репертуарларын нәкъ менә шул төр җырлар тутырган. Монда шулай ук уен җырлары — такмакларны да кертергә кирәк.
Тагын бер музыкаль традиция — Коръәнне бер көйгә салып уку (речитация) һәм рухи (дини) шигырьләр. Православ мәдәнияттә ул рухи шигырь, татар-мөселманнарда — Коръәнне көйләп уку, бу дини проблематика белән бәйле традиция. Коръәнне көйләп уку бүгенге көндә бик киң таралган, ләкин бу традицион мәдәниятнең аерым бер өлкәсе, бу фольклор түгел. Шулай булса да, бу традицион мәдәният. Безнең халыкта һәрвакыт үз мәкамнары булган һәм шушы мәкамнәрне белгән, совет чоры аша, күп буыннар аша шушы мәкамнәрне саклап, тапшырып килгән муллалар буыны булган.

Фольклорның бүгенге тормышына килсәк, ХХ гасырда үзгәрешләр аркасында традиция бик тиз үзгәргән. Традиция болай да үзгәреп торучан, ләкин ХХ гасырда ул бигрәк тә тиз үзгәрә, чөнки авылларда җырламый башлыйлар, һәм бу фольклорның бөтен бер катламнарын юк итә. Хәзер инде аларны көндез чыра яндырып эзләсәң дә таба алмыйсың. Без экспедицияләргә чыгып, шул җырлардан калган кыйпылчыкларны яздырып йөрибез.
Чын, ышанычлы материал булмый икән, әгәр без телевизордан һәм радиодан килүче әйберләргә карап яшибез, һәм башка чыганаклар юк икән, без бу байлыкны югалтачакбыз. Ышанычлы чыганак — ул экспедиция.
Археологлардан аермалы буларак, фольклорчылар һәм музыка белгечләре бик нечкә өлкә белән эш итә. Без барысын да телдән китерелгән формада табабыз. Археологның чүлмәк кыйпылчыгы җиргә төшкән икән, ул анда мең елдан соң да шул ук хәлендә ятачак, сакланачак. Ә безнең бу чүлмәк кыйпылчыгын табып алу өчен мең еллык вакытыбыз юк. Фольклор бик тиз китә, югала — кайбер авылларда инде берни дә калмаган. Анда хәзер иң соңгы чорда формалашкан җырларны һәм радиодан ишеткән эстрада җырларын җырлыйлар, һәм бу кызганыч әйбер.
Колхозлар барлыкка килеп, мәхәллә (община) җимерелү шартларында традицион мәдәният өчен табигый шартлар юкка чыкты. Телевизор экраннарыннан эстрада музыкасы агылганда, җәмгыятьнең традицион мәдәнияткә ихтыяҗы юк. Бөтенсе дә социаль институтлар — район һәм авыл мәдәният йортлары карамагына тапшырылган.
Гомумән, аутентик булмаган бөтен әйберне дә икенчел дип атау дөрес булыр. Без еш кына авылларга киләбез дә, анда ясалма рәвештә булдырылган фольклор ансамбльләре күрәбез — начар күчермә, Татарстанның дәүләт җыр һәм бию ансамбльләренә охшаш әйбер. Алар Айдар Фәйзрахмановның фольклор ансамбле үрнәгенә иярәбез, диләр. Ләкин бу шулай итеп эшләнгән ки, нәтиҗәдә анысы да, бусы да килеп чыкмый — алар үз традицияләрен дә алып бармый, дәүләт ансамбле кебек сыйфатлы әйбер дә эшли алмый, чөнки бу бик зур хезмәт, һәм профессиональ, традицион булмаган (!) сәнгатнең бөтенләй аерым бер өлкәсе.
Бу «фольклор» ансамбльләрнең сәхнә киемнәре белән дә шул ук хәл. Без аларга костюмнарны теккәндә этнографик үрнәкләр буенча булса да эшләгез, дибез. Ә алар «киемнәр ерактан күренеп торырлык булсын, чөнки без кырда чыгыш ясыйбыз» дип җавап бирәләр. Бу «капрон фольклор» дип атала — коточкыч кыяфәттәге калфаклар, һәм башкалар.