Татарларда музыка һәм театр һәрвакыт янәшә килде, чөнки милли театр баштан ук музыкаль театр буларак формалашкан. Минем язмышымда да театр бик зур роль уйный. Театр аркылы мине киңкатлам тыңлаучы белә. Театр ярдәмендә мин үземә төрледән төрле жанрлар, стиль һәм юнәлешләр ачам.
Минем театрга мәхәббәтем «Алтын Казан» мюзиклыннан башланды. Мин аны Казан консерваториясен тәмамлаганда иҗат иттем, соңрак ул әсәрне безнең опера театры куйды. Мин бу проектка алынганда, аның нигезендә дастаннан алынган әкияти сюжет ята иде. Ләкин мин гомумән башка юл белән киттем — әлеге сюжетка иярмичә, мюзикл нигезенә рок-опера жанрын салдым. Мин аны рок-опера кебек яздым һәм дөнья тәҗрибәсендә рок-опералар һәм мюзиклларда кулланыла торган жанрлар белән таныштым. Бу мюзиклны язганда мин дөнья музыкасының бөтен жанрларын кулланырга тырыштым, һәм аларны татар теле, татар орфоэпиясы, татар риваятләре һәм тарихы белән кушарга омтылдым.
Беренче чиратта, мин шуны белә идем: мюзиклда берничә хит булырга тиеш. Әгәр алар бар икән, димәк, әсәр уңышлы килеп чыккан дигән сүз. Без барыбыз да Бродвейда барган CATS («Песиләр») мюзиклын беләбез. Бәлки күпләр аның ни турында булганын да белмидер һәм мюзиклны караганнары да юктыр, әмма бу әсәрдәге җырны бөтен кеше таный. Һәм миңа үземнең әсәремдә менә шундый хит табарга кирәк иде. Һәм хит булып киткән беренче җыр — Эльмира Кәлимуллина башкаруында «Ак Сылу» җыры булды.
Аннары бик зур күләмле музыкаль материал булды, мин джаз белән дә, рок белән дә эшләп карадым — бу жанрларны кулланырга өйрәндем. Татар тарихы боларның бөтенесе белән ничек кушыла ала — миңа шул кызык иде. Мәсәлән, мюзиклда «Тере су» дигән җыр бар. Мин аны, бер яктан, татарларларның гореф-гадәтләрендә яшәп килгән бәет стилендә яздым, икенче яктан, анда соул, госпел кебек юнәлешләрнең дә йогынтысы бар.

Әйе, илһамлану, күңел сиземләве бар, ләкин кайбер әйберләр ничектер үзеннән-үзе килеп чыга, нигә шулай язганыңны үзең дә аңлап бетермисең. Ләкин, болардан тыш, әле идея (фикер?) дигән әйбер дә бар.
Мәсәлән, алдымда «Тере су» җыры тексты ята. Мин аны ниндидер бик якты, мәрхәмәтле, күңелгә җылылык бирә торган итеп күрдем. Өч параллель мажор аккорды алдым, һәм бөтен җыр шуларда корылды. «Алтын Казан»ны иҗат иткәндә, мин дөньяда мюзиклда кулланыла торган жанрларны өйрәндем. Минем әсәрдә каядыр чарльстон яңгырый, каядыр этник ритмнар, каядыр рок, каядыр поп-музыка яңгырап китә.
Гомумән, нинди генә спектакльгә алынсам да, минем өчен аның музыкаль ягы бик мөһим. Бу спектакльдә яңгырый торган ниндидер көйләр тупланмасы гына булырга тиеш түгел, аның музыкаль стиле, жанры булуы зарур. Икенче бер мөһим әйбер — без нинди уен кораллары кулланабыз, чөнки жанрга иң нык йогынты ясаучы — анда нинди уен кораллары тупланган булуы. Әгәр без бер үк музыканы, мәсәлән, органда уйныйбыз икән, аның яңгырашы, тәэсире бөтенләй икенче булачак. Бер үк көйне бөтенләй икенче төрле бизәлештә һәм башка уен кораллары белән эшкәртеп иҗат итәргә була, һәм бер-берсенә охшамаган, үзенә аерым бер саунд-трек килеп чыгачак. Асылда, кинофильмнарда зур саунд-трекларда нәкъ менә шушы алым кулланыла. Мәсәлән, «Титаник»та ике тема яңгырый, һәм алар бөтенләй үзгә вариацияләрдә башкарыла.

Финалга җиткәч, кыенлык туды. Чөнки монда инде сүз импровизация турында бармый, ә безгә балачактан таныш булган, безне тәрбияләгән, бөек Тукайның «Туган тел» шигыренә башка музыка язу бурычы тора иде. Бөтен кешегә билгеле текст яки кешеләр күңеленә сеңеп өлгергән көе булган текстка музыка язасың икән, бер генә юл бар — гомумән башка төрле, яңа музыка иҗат итү. Бүтән берни дә эшләп булмый, чөнки бу эшеңне һәрвакыт моңа кадәр булган вариант белән чагыштырачаклар. Һәм «нигә сиңа шулай эшләргә кирәк иде» дип, яңа музыка язуның нигә кирәк булуын аңламаячаклар.
Монда мин «Миңа моны эшләргә режиссер кушты» дип аклана ала идем. Безнең спектакльдә булган әсәрне яңадан уйлап, яңа мәгънә салу бурычы торды. Репетицияләр башлангач, мин көтмәгәндә шуны аңладым: син үзеңә таныш булган көйгә салынган текстны автомат рәвештә кабул итәсең. Ә текст бөтенләй башка шартларда яңгыраса, син аның сүзләрен аеруча зур игътибар белән тыңлый башлыйсың. Икенче яктан, безгә бу спектакль ахырында фаҗигале яңгыраучы реквием кирәк иде. Ягъни, Тукайның «Туган тел» шигыреннән реквием ясарга кирәк булды.
Әгәр булган көй нигезендә реквием ясаган булсак, бу канун бозуга тиң булыр иде. Шуңа күрә мин бу көйгә бөтенләй кагылмадым. Алай дисәң, заманында Тукай үзе дә бу көйне башка бер текстны кысырыклап чыгарган булган икән, иң беренче вариантында бу көйгә «Сәлим бабай» дигән җыр җырланган булган. Миңа шулай ук итәргә, ләкин моның нәкъ киресен эшләргә кирәк иде. Көен читкә куеп, бу шигырьгә башка музыка язарга. Спектакль ахырында музыканың бик халыкчан, драматик яңгыравы бу текстның драматик төсмерен тагын да көчәйтте. Һәм безнең спектакль ахырында «Туган тел» шигыре гимн кебек түгел, ә елау, сыктау, моң-зар булып ишетелә.
Мин моңа ничек ирештем? Монда мин бөтен белгәннәремне һәм кулымнан килгәнне барысын бергә куштым. Кайчандыр фольклор экспедициясендә алган тетрәнүләрем шушы музыкага салынды. Беренче курста укыганда без, композиторлар, этномузыкологлар белән берргә фольклор экспедицияләргә чыгарга тиеш идек. Һәм без Башкортстандагы мари һәм керәшеннәр авылларына юл алдык. Аңа кадәр минем керәшеннәрне беркайчан да күргәнем юк иде, бигрәк тә үз мәдәниятләрен саклап калган, үзаллы яшәп ятучы керәшеннәрне. Мин гомеремдә беренче тапкыр татарча башка төрле итеп тә җырлап була икәнлеген ишеттем. Һәм ул вакытта бу ачышым мине бик тетрәндерде. Миңа 20 яшь иде, һәм 10 ел узгач бу тетрәнүләр «Әлиф» спектакленең финал номеры аркылы ташып чыкты.
Бер яктан, мин «И туган тел» халык җырыннан көй һәм ритмы кабатланып бара торган гади генә кисәкләр алдым. Халык музыкасында гидрофония дигән алым бар, ул хәтта алым да түгел, табигый юл белән килеп чыга торган принцип. Гидрофония башкарылганда музыкантлар бер үк әйберне җырлый, ләкин башкарылган әйберләре бер-берсеннән бик аз гына аерыла да. Нәтиҗәдә, алар бергә җырлаганда, бераз «пычрак» аваздашлык килеп чыга, андыйны академик музыкада яратмыйлар. Ә мин бу җыр кисәкләрен бик көчле әйберләр белән баетып бирдем, шул ук вакытта, бу аваз үзе дә бик халыкчан һәм баетылган икәнен дә исәпкә алырга кирәк. Анда җырның бер урынында өч җырчы кыз югары тавыш белән, ярым опера, үзәк өзгеч академик вокал белән җырлый. Менә шушы халыкчан һәм опера өслүбендә җырлау бергә үрелеп, реквием тойгысы бирде, һәм режиссер минем алда шушы бурычны куйган иде. Бик үзенчәлекле килеп чыкты. Әлбәттә, монда халыкчан уйнаучы музыкантлар ярдәме дә бик тиде.

Туфан белән бергә эшләгән тагын бер спектакль — «Дәрдмәнд». Бу да бик кызыклы проект — музыка күзлегеннән дә, идея ягыннан да. Туфанның идеясы — биючеләр, яраларыннан каннар аккан хәлдә, сәхнәдә бии, ә без Дәрдмәнд шигырьләрен җырлыйбыз. Мин «Әлиф»тән соң кабат этник уен кораллары алмаска, кабатланмаска кирәклеген әйттем. Һәм без монда ниндидер бик гадәти булмаган тавыш кирәк, дигән фикергә килдек. Бу контр-тенор булырга тиеш дип уйладык — ул ирләр югары сопрано белән җырлаганда туа, шул ук вакытта ул сопрано кебек яңгырамый. Нәкъ менә контр-тенор ХХ гасыр барокко музыкасында бик популяр булган. Инкыйлабка кадәр яздырылган татар җыр тәлинкәләре белгече, җырчы Идрис Газиев бервакыт миңа узган гасыр башында татарларда бик танылган Мирфәйзи Бабаҗановны тыңлаткан иде. Һәм ул контр-тенор иде. Ул татар халык җырларын бик нечкә, югары тавыш белән җырлаган, һәм үз вакытының йолдызы булган, тик революциядән соң бу әйберләр тарихта гына торып калган.
Без дә контр-тенор Рөстәм Яваевны алдык, ярый әле, безнең шундый җырчыбыз бар. Җырлар барокко стилендәге тавыш белән башкарылгач, уен кораллары да шул стильгә ярашлы булырга тиеш. Без кыллы инструментлар алдык. Мин моны Туфанга әйткәч, ул бик нык ошатты, нәкъ менә Дәрдмәнд вакытындагы музыка бу, диде. Бер яклап, безнең шундый параллель килеп туа, ә икенче яктан — Дәрдмәнд бит үзе дә ауропача фикерләүче, бик укымышлы һәм алдынгы карашлы кеше була. Шуңа күрә мин безнең музыка шундый ауропача, академик музыка белән яхшы килешер, дип уйладым.
Тик иң кызыгы монда башкада. Иң беренче мизгелләрдә — артистның сәхнәгә акрын гына чыгуы бик озак, сузынкы яңгыраучы хыялый музыка, шундый бер медитация белән үрелеп килә. Мин монда әлегә үз музыкамда беркайчан да файдаланмаган принципны алдым. Аны кулланырга вакыт, дип уйладым. Бу әйбер белән узган гасырларда барлык композиторлар да мавыккан — Бахтан алып Шостаковичка кадәр. Бу анаграмма принцибы, исемдәге хәрефләрне ноталар белән алыштырып, көй табу. Дәрдмәнд дигән исемдә «Д», «Р», «М» һәм «Д» хәрефләре, ягъни До, Ре, Ми, До ноталары бар. Минем музыкада беренче бүлек менә шул До, Ре, Ми, До ноталарына корыла. Мин моны беркемгә дә әйтмәдем, Туфанга да бу турыда бер ай узгач кына сөйләдем.
Аннары музыка акрынлап үсеш ала, һәм мажор барлыкка килә. Һәм шушы әйберләргә мин Дәрдмәнд текстын салдым. Опера речитациясе кебек әйбер бара. Ә сәхнәгә тәненнән буй-буй булып каны агып торган биюче чыккач, бу гомумән ниндидер сихри бер күренешкә әйләнде.
Шул ук вакытта без Туфан белән бервакытта да бер-беребезгә буйсынып, җайлашып эшләмибез. Мин алар биюче белән ни эшләячәкләрен белмәдем. Бары тик музыка яздым да, китердем. Музыка шушындый булачак, дидем. Ул, «Ярый, димәк моның белән ни дә булса уйлап чыгарырбыз», диде. Ягъни миңа биюче акрын гына сәхнәгә чыгачагын беркем дә әйтмәде, мин гомумән бернәрсә дә белми идем, бары үземнең медитацияне яздым.

Театрда еш кына шундый хәл дә була — сине факт алдына куялар. Бу, дөресен әйткәндә, миңа ошамый. Камал театрында «Бию пәрие» спектакле белән шулай булды. Актерлар ниндидер музыка алып репетицияләр дә ясап өлгергән, хәтта биюне дә куйганнар. Шуннан соң гына композиторга әйтәләр — ә менә хәзер боларның бөтенесенә оригиналь музыка кирәк. Бию инде куелган, Интернеттан алган көйне калдырып булмый. Безгә оригинал, модага ярашлы татарча трек кирәк, һәм бу бию ул музыкага ятырга тиеш. Мин әлеге тректан бары темп һәм характерын гына ала алдым, калганын без өр-яңадан иҗат иттек. Ничек эшләдек без моны? Мин бу трек өчен аны башкара алырлык җырчы кирәк икәнен аңладым. Һәм шунда ук Илгиз Шәйхразиев турында уйладым.
Мин шулай дип саныйм: безнең һәрберебездә бию пәрие утыра, көндез без җитди кешеләр булып йөрсәк тә, кич өстәлгә менеп биергә дә мөмкинбез. Менә Илгиз нәкъ шундый — көндез ул үзен бик әдәпле тота, ә кич күңел ачканда рәхәтләнеп бии-җырлый, үзен кысаларга кертеп интектерми. Һәм мин аннан бу турыда җыр тексты аша сөйләвен үтендем. Ул үзе турында язуын теләдем. Ул бит текстларны бер дигән итеп яза. Ул миңа студиягә килде дә, текстын ритмик рәвештә («бит»лар астында) укырга тотынды.
Ул текстны укый торды, ә мин эш барышында «әйдә, болай итеп карыйк» дип үзгәрешләр кертеп, нидер өстәп тордым. Акрынлап текст белән бергә бэклар, көйләр туа башлады. Ул «монда миңа шундый аккорд кирәк» дип, миңа юнәлеш бирде, аккордлар сайладык. Шулай итеп, без бу трекны иҗат иттек. Бу күмәк хезмәт булды. «Бию пәрие» спектакле өчен саундтрек тулысынча Эльмир Низамов һәм Илгиз Шәйхразыев авторлыгында иҗат ителгән әйбер. Мин аны эшләгәндә, Леннон һәм Маккартни да җырларын шулай бергә иҗат иткәндер, дип күз алдына китердем.
«Бию пәрие» спектакле — биюнең музыкадан алда барлыкка килүе турында.

Бу спектакль өстендә эшләү шуны күрсәтә: бүген композитор ноталар язучы кеше генә түгел. Бүген композитор бөтен әйбер белән дә шөгыльләнергә тиеш, шул исәптән саундпродюсерлык белән дә. Һәм моның өчен ноталар кирәк булмаска да мөмкин. Тарих инде күптән исбатлады — синең күпме нота язган булуың, күпме партитураң, дипломың булуы беркемне дә борчымый. Чыннан да кызыклы һәм әйбәт әйберләр тудырасың икән, мондый иҗат та яшәргә хокуклы. Дөнья музыкасында махсус белеме булмыйча да, каядыр гаражда иҗат иткән килеш, дөньяны үзгәртә алган музыкантлар күп. Ләкин дөньяны үзгәртүче суперпрофессионаллар да бар. Һәркемнең үз юлы. Белеме булган кешенең бер өстенлеге бар — аның иҗат кыры киңрәк, ул кыллы квартет өчен дә музыка яза ала. Ләкин кеше бүген модада булган башкаручылар өчен уңышлы битлар яза икән, бәлки, аңа шул җитәдер дә? Ул уңышлы, танылган, аның музыкасы бар җирдә яңгырый. Гомумән, Көнбатышта кабул ителгән юл шундый — безгә epic symphony яза торган композитор кирәк икән, без Ханс Циммерны чакырабыз, джаз кирәк булса, башка кешене. Һәм бик тә чын, ихлас әйбер яза торган һәркем композитор дип атала ала.
Гомумән, театрда эшләгән вакытта композитор һәм режиссерның бер-берсенә ышануы һәм аңлаша алуы бик мөһим мәсьәлә. Син музыканы үзең өчен генә язасың икән, үзең өчен генә җавап бирәсең — яхшы килеп чыкмаса да, ни хәл итәсең. Ә спектакльне зур бер команда иҗат иткән вакытта син башкаларны кыен хәлгә куя алмыйсың. Һәм монда эзләнүләргә вакыт та юк, алынасың икән, шундук кирәкле юнәлешне тоярга, куелган максатка ирешергә тиешсең, югыйсә берни дә барып чыкмаячак. Музыка концертта уйналса, әле ничектер акланырга була — янәсе, минем идеям мондый иде, музыкантлар җиткереп бетерә алмады, яки сез аны аңлап бетерә алмагансыз — партитураны ачып карагыз, барысын да аңларсыз. Театрда болай итеп булмый. Монда шундый итеп язарга кирәк — музыка ун секунд уйнау белән тамашачы аны эләктереп алып, биергә яки кушылып җырларга тотынырга тиеш. Театрда үзеңнең тыңлаучыңны шундук яулап алырга кирәк, шулай булмаса, барып чыкмый. Менә шуңа ирешергә кирәк, ә белемең булу-булмавы инде беркемгә дә мөһим түгел.

Тышлык фотосы: http://elmirnizamov.ru/