Земфира Сәйдәшева —
татар эстрадасының тарихы һәм үсеше турында
татар эстрадасының тарихы һәм үсеше турында
Казан консерваториясе профессоры, сәнгать галиме Земфира Сәйдәшева татар эстрадасының ничек үсүе, аңа Салих Сәйдәшев драмаларының йогынтысы, татар яшьләренең авыллардан шәһәрләргә күченүе татар җырының мелодикасы һәм характерына үзгәреш кертүе, Олег Лундстрем оркестрының татар эстрадасын пропагандалавы һәм ни өчен мөселманнар татар җырларын беренче булып башкарган Глафира Трейтерга рәхмәт укуы турында сөйли.
«Казанның татар өлешендә шәһәр бакчаларында ачык эстрадалар, трактир һәм чәйханәләр ачыла, аларда туктаусыз музыка яңгырый»
https://tatmuseum.ru/muzyka-v-muzee-4/
Профессиональ иҗат һәм фольклор белән беррәттән, бүгенге чор музыка мәдәниятендә тагын бер мөстәкыйль өлкәне аерып чыгарырга була — фәндә ул «көнкүреш, массалар музыкасы» дип йөртелә. Бу «өченче катлам»га чорның музыкаль мохитын формалаштыручы җыр үзәктә торган төрле жанрлар керә.
Көнкүреш җырлар фольклор җырлардан нәрсәсе белән аерыла? Беренче чиратта, аларның билгеле бер авторы булуы белән, чөнки бу җырларда көй әзер шигырьләргә языла. Профессиональ җырдан исә көнкүреш җырлары «мәктәп» каноннарыннан азат, бәйсез булуы белән аерыла, бу көнкүреш җырына ихласрак, табигыйрак һәм күңелгә якынрак булырга мөмкинлек бирә. Музыка галимнәре бу төр җырларга төрле билгеләмәләр биргән — «шәһәр көнкүреш лирикасы», «массалар җыры», «халыкчан-көнкүреш», «эстрада-көнкүреш», «эстрада-концерт җыры» һәм башкалар.
Татар музыка мәдәниятендә көнкүреш музыкасының барлыкка килүе ХIХ–ХХ гасырлар чигендә яңа тарихи-этник берлек буларак буржуаз милләт тууы белән бәйле. Нәкъ шул вакытларда татарларда яңа татар нәфис әдәбияты, вакытлы матбугат, театр, сынлы сәнгать һәм музыка сәнгате дә үсеш ала.
Казанның татар өлешендә шәһәр бакчаларында ачык эстрадалар, трактир һәм чәйханәләр ачыла, аларда туктаусыз музыка яңгырый. Бу исә шәһәрдә яшәүче татарларның төрле иҗтимагый катламнарының тормыш кызыксынулары һәм эстетик зәвыкларына туры килә торган яңа җырлар тууга китерә. Җырлар массалар тарафыннан башкарыла һәм тыңлана торган булып китә: аларны көнкүрештә дә, эстрада сәхнәсеннән дә җырлыйлар. Шул ук елларда әлеге җыр төренә туры килә торган исемнәр астында җыр текстлары җыентыклары дөнья күрә: «Иң яхшы җырлар», «Менә дигән шәп җырлар», «Татлы җырлар», «Тәмле-тәмле җырлар» һ.б. Татар җырлары граммафон һәм металл пластинкаларга яздырыла.
Музыкаль мәдәният үсешендә клубларда уздырылган әдәби-музыкаль кичәләр дә роль уйный, мәсәлән, «Шәрык клубы», «Яңа клуб». Бу кичәләрнең программасы мәдрәсәләрнең шәкертләр хорлары һәм татар инструменталь көйләрен, халык җырларын башкаручы уен кораллары ансамбльләре чыгышыннан тора. Шәрык клубындагы музыкаль кичәләрдә танылган җырчы Камил Мотыйгый-Төхбәтуллин еш чыгыш ясый.
Ул елларның вакытлы матбугатында татар җырларын башкаручы Глафира Трейтерга аеруча зур рәхмәтләр әйтелә. «Ул без онытып бара торган милли җырларыбызны моңлы итеп башкарып, яңадан тормышка кайтарды. Күңелебезгә якын булган бу моңнарыбызны хатын-кыз тарафыннан шундый матур итеп җырланганын ишетү мөмкинлегебез моңа кадәр булганы юк иде, чөнки мөселман хатын-кызларыбыз беркайчан да халык алдында җырламый. Моның өчен без чын күңелдән мөхтәрәм Г.Трейтерга рәхмәтебезне җиткерәбез» дип язганнар газеталарда «рәхмәтле мөселманнар».
Җырлар һәм инструменталь көйләрнең авторлары, нигездә, җырчылар һәм кинотеатрларда тапер булып эшләүче, төрле клубларда инструменталь ансамбльләрдә, «Сәйяр» театр труппасында, трактирларда, ресторан, чәйханәләрдә уйный торган музыкантлар була.
Көнкүреш җырлар фольклор җырлардан нәрсәсе белән аерыла? Беренче чиратта, аларның билгеле бер авторы булуы белән, чөнки бу җырларда көй әзер шигырьләргә языла. Профессиональ җырдан исә көнкүреш җырлары «мәктәп» каноннарыннан азат, бәйсез булуы белән аерыла, бу көнкүреш җырына ихласрак, табигыйрак һәм күңелгә якынрак булырга мөмкинлек бирә. Музыка галимнәре бу төр җырларга төрле билгеләмәләр биргән — «шәһәр көнкүреш лирикасы», «массалар җыры», «халыкчан-көнкүреш», «эстрада-көнкүреш», «эстрада-концерт җыры» һәм башкалар.
Татар музыка мәдәниятендә көнкүреш музыкасының барлыкка килүе ХIХ–ХХ гасырлар чигендә яңа тарихи-этник берлек буларак буржуаз милләт тууы белән бәйле. Нәкъ шул вакытларда татарларда яңа татар нәфис әдәбияты, вакытлы матбугат, театр, сынлы сәнгать һәм музыка сәнгате дә үсеш ала.
Казанның татар өлешендә шәһәр бакчаларында ачык эстрадалар, трактир һәм чәйханәләр ачыла, аларда туктаусыз музыка яңгырый. Бу исә шәһәрдә яшәүче татарларның төрле иҗтимагый катламнарының тормыш кызыксынулары һәм эстетик зәвыкларына туры килә торган яңа җырлар тууга китерә. Җырлар массалар тарафыннан башкарыла һәм тыңлана торган булып китә: аларны көнкүрештә дә, эстрада сәхнәсеннән дә җырлыйлар. Шул ук елларда әлеге җыр төренә туры килә торган исемнәр астында җыр текстлары җыентыклары дөнья күрә: «Иң яхшы җырлар», «Менә дигән шәп җырлар», «Татлы җырлар», «Тәмле-тәмле җырлар» һ.б. Татар җырлары граммафон һәм металл пластинкаларга яздырыла.
Музыкаль мәдәният үсешендә клубларда уздырылган әдәби-музыкаль кичәләр дә роль уйный, мәсәлән, «Шәрык клубы», «Яңа клуб». Бу кичәләрнең программасы мәдрәсәләрнең шәкертләр хорлары һәм татар инструменталь көйләрен, халык җырларын башкаручы уен кораллары ансамбльләре чыгышыннан тора. Шәрык клубындагы музыкаль кичәләрдә танылган җырчы Камил Мотыйгый-Төхбәтуллин еш чыгыш ясый.
Ул елларның вакытлы матбугатында татар җырларын башкаручы Глафира Трейтерга аеруча зур рәхмәтләр әйтелә. «Ул без онытып бара торган милли җырларыбызны моңлы итеп башкарып, яңадан тормышка кайтарды. Күңелебезгә якын булган бу моңнарыбызны хатын-кыз тарафыннан шундый матур итеп җырланганын ишетү мөмкинлегебез моңа кадәр булганы юк иде, чөнки мөселман хатын-кызларыбыз беркайчан да халык алдында җырламый. Моның өчен без чын күңелдән мөхтәрәм Г.Трейтерга рәхмәтебезне җиткерәбез» дип язганнар газеталарда «рәхмәтле мөселманнар».
Җырлар һәм инструменталь көйләрнең авторлары, нигездә, җырчылар һәм кинотеатрларда тапер булып эшләүче, төрле клубларда инструменталь ансамбльләрдә, «Сәйяр» театр труппасында, трактирларда, ресторан, чәйханәләрдә уйный торган музыкантлар була.
«Казанның татар өлешендә ачылган күпсанлы эшчеләр клубларында рус революцион җырлары татар телендә яңгырый башлый»
ТАССР барлыкка килгәч 1920 елда җәелеп киткән мәдәни корылышны сәясиләштерү татарларның җыр көнкүрешенә дә кагыла. Казанның татар өлешендә ачылган күпсанлы эшчеләр клубларында рус революцион җырлары татар телендә яңгырый башлый, яисә шәһәр көнкүрешенең иске көйләре революцион эчтәлекле яңа текстлар белән башкарыла.
Музыкаль көнкүрешне кору юллары турында фикер каршылыгы аеруча Клуб хезмәткәрләренең Беренче Бөтентатар җыенында ачык күренә. Пролетар мәдәният яклылар бөтенләй «яңа сәнгать» булдырырга чакыра, аны массаларның үзешчән иҗаты нигезендә корырга, үткәндәге музыкаль мирасны кире кагарга тәкъдим ителә. Нәтиҗәдә шәһәр көнкүреш музыкасының күләме сизелерлек кими: музыкантлар трактирларда җырлау беткәч, яңа җырлар һәм инструменталь көйләр тумый башлый, ә халыкта иң таралган иске җырлар гаилә даирәләрендә генә башкарылу белән чикләнә.
Ләкин татар шәһәр лирикасы үсешенә яңа бер агым булып, иҗат ителүе һәм популярлашуы театр белән бәйле җырлар килеп керә. Җырның роле 1922 елда композитор Салих Сәйдәшев театрда эшли башлагач шактый үзгәрә. Нәкъ менә шул вакыттан башлап бу композиторның спектакльләргә язган күп кенә җыр номерлары көнкүрештә мөстәкыйль яши башлый.
Сугыштан соңгы чорда татарларның җыр көнкүрешендә шулай ук зур үзгәрешләр була. Сугыш бетүе, тыныч тормышта хезмәт куеп, дөньяны рәтләүгә күчү халыкның кәефендә һәм аның җыр иҗатында чагылмый калмый. Авыр һәм киеренке сугыш елларыннан соң шат һәм күңелле әйлән-бәйлән уеннары, бию такмаклары яңгырый башлый, алар башлыча авыл яшьләре көнкүрешендә популяр була. Авыл көйләре, кыска көйләр, салмак көйләр элеккечә халыкчан җыр иҗатының яраткан һәм популяр жанрлары булып кала.
Сугыштан соңгы ун елда бу жанрлардагы яңа җырлар аеруча «мул уңыш» бирә. Ул елларның халыкчан җыр иҗатына хас үзенчәлекләрнең берсе — традицион жанрлардан читләшү. Беренче тапкыр татарларның сугыштан соңгы музыкаль фольклорында вальс жанрындагы җырлар барлыкка килә. Аңа кадәр бу жанр уңышлы рәвештә бары Латыйф Хәмидинең Муса Җәлил сүзләренә язган «Беренче вальс» (1934) җырында гына тормышка ашырылган була. Аннары халыкта «Яшьлек», «Матур булсын» җырлары туа. Вальс жанрының татарларга кереп китүенә сугыш елларында русларда вальс җырлары күп булуы сәбәпле («Синий платочек», «В землянке» һәм башкалар), алар татарлар көнкүрешендә дә киң таралыш таба.
Музыкаль көнкүрешне кору юллары турында фикер каршылыгы аеруча Клуб хезмәткәрләренең Беренче Бөтентатар җыенында ачык күренә. Пролетар мәдәният яклылар бөтенләй «яңа сәнгать» булдырырга чакыра, аны массаларның үзешчән иҗаты нигезендә корырга, үткәндәге музыкаль мирасны кире кагарга тәкъдим ителә. Нәтиҗәдә шәһәр көнкүреш музыкасының күләме сизелерлек кими: музыкантлар трактирларда җырлау беткәч, яңа җырлар һәм инструменталь көйләр тумый башлый, ә халыкта иң таралган иске җырлар гаилә даирәләрендә генә башкарылу белән чикләнә.
Ләкин татар шәһәр лирикасы үсешенә яңа бер агым булып, иҗат ителүе һәм популярлашуы театр белән бәйле җырлар килеп керә. Җырның роле 1922 елда композитор Салих Сәйдәшев театрда эшли башлагач шактый үзгәрә. Нәкъ менә шул вакыттан башлап бу композиторның спектакльләргә язган күп кенә җыр номерлары көнкүрештә мөстәкыйль яши башлый.
Сугыштан соңгы чорда татарларның җыр көнкүрешендә шулай ук зур үзгәрешләр була. Сугыш бетүе, тыныч тормышта хезмәт куеп, дөньяны рәтләүгә күчү халыкның кәефендә һәм аның җыр иҗатында чагылмый калмый. Авыр һәм киеренке сугыш елларыннан соң шат һәм күңелле әйлән-бәйлән уеннары, бию такмаклары яңгырый башлый, алар башлыча авыл яшьләре көнкүрешендә популяр була. Авыл көйләре, кыска көйләр, салмак көйләр элеккечә халыкчан җыр иҗатының яраткан һәм популяр жанрлары булып кала.
Сугыштан соңгы ун елда бу жанрлардагы яңа җырлар аеруча «мул уңыш» бирә. Ул елларның халыкчан җыр иҗатына хас үзенчәлекләрнең берсе — традицион жанрлардан читләшү. Беренче тапкыр татарларның сугыштан соңгы музыкаль фольклорында вальс жанрындагы җырлар барлыкка килә. Аңа кадәр бу жанр уңышлы рәвештә бары Латыйф Хәмидинең Муса Җәлил сүзләренә язган «Беренче вальс» (1934) җырында гына тормышка ашырылган була. Аннары халыкта «Яшьлек», «Матур булсын» җырлары туа. Вальс жанрының татарларга кереп китүенә сугыш елларында русларда вальс җырлары күп булуы сәбәпле («Синий платочек», «В землянке» һәм башкалар), алар татарлар көнкүрешендә дә киң таралыш таба.
«Татар җыр чыгару иҗатына шигъриятнең актив үсеше дә булыша»
Сара Садыйкова. Фото https://stdtatar.ru/
Бу чорның музыкаль тормышының әһәмиятле күренеше — җыр чыгаруда һәвәскәр композиторлар актив катнаша, аларның җырлары халыкта торган саен ныграк танылу ала. Колхозчылар, укытучылар, студентлар, эшчеләр, мәдәният хезмәткәрләре һәм башка һөнәр кешеләре җыр яза. Аларның җырда төп чыганагы — татар музыкаль фольклоры була. Ләкин кайбер көй авторлары рус җырына йөз тота, алар марш һәм вальс кебек көнкүреш музыка җанрларын торган саен кыюрак һәм иҗади эшкәртә. Сара Садыкова, Шакир Мәҗитов, Е.Хисамов, Арслан Батыршин, Фәтхерахман Әхмәдиевның иң матур җырлары — моңа ачык мисал.
Үзешчән композиторларның җыр иҗаты гөрләп үсүе аларга республика җәмәгатьчелегенең киң игътибарын җәлеп итә. Күп җырлар аерым җыентык булып басыла, вакытлы матбугатта чыга. Үзешчән җыр иҗатын популярлаштыруда радиокомитетның өлеше дә зур була, ул махсус тапшырулар оештырып, көй чыгаручы композиторларның әсәрләренә фатиха бирә.
Татар музыка мәдәнияте үсеше өчен бик зур әһәмияткә ия вакыйга — 1951 елда җыр чыгаручы композиторларның республика конференциясе. Татар җыр чыгару сәнгатенең гөрләп үсүенә шигъриятнең актив үсеше дә ярдәм итә. Шигырь язу дулкыны авыл зыялыларын биләп ала.
Ул елларның татар музыкаль көнкурешен Казан консерваториясен тәмамлаган Олег Лундстрем җитәкчелегендәге джаз оркестры шактый баета. Оркестр 1958 елга кадәр генә яшәп кала. Беренче концертларынан ук оркестр татар музыкасын актив пропагандалаучыга әйләнә. Лундстрем аранжировкасында күп татар композиторларының җырлары искиткеч, яңача яңгыраш ала. Шулар арасында — Сара Садыйкованың «Җилфер-җилфер», Александр Ключаревның «Идел дулкыннары», «Яз җыры», «Синең хакта», Исмай Шамсетдиновның вальс-бостон жанрындагы «Килсәнә», Җәүдәт Фәйзинең «Тормыш җыры», Заһид Хәбибуллинның «Йолдызым» җырлары һәм башкалар. Композиторлар Ключарев, Озон Фәттах, Алмаз Монасыйпов махсус шушы оркестр өчен бер бәйләм җыр һәм инструменталь пьеса яза. Шул рәвешле Татарстанның музыка сәнгатендә эстрада музыкасы һәм җыры дигән яңа жанр туа, аңа хас сыйфатлар — интонциясенең күзгә ташланып торучанлыгы, гармония теленең ачык, төсләргә бай булуы, ритмикада үткенлек һәм бизәкләр байлыгы.
Үзешчән композиторларның җыр иҗаты гөрләп үсүе аларга республика җәмәгатьчелегенең киң игътибарын җәлеп итә. Күп җырлар аерым җыентык булып басыла, вакытлы матбугатта чыга. Үзешчән җыр иҗатын популярлаштыруда радиокомитетның өлеше дә зур була, ул махсус тапшырулар оештырып, көй чыгаручы композиторларның әсәрләренә фатиха бирә.
Татар музыка мәдәнияте үсеше өчен бик зур әһәмияткә ия вакыйга — 1951 елда җыр чыгаручы композиторларның республика конференциясе. Татар җыр чыгару сәнгатенең гөрләп үсүенә шигъриятнең актив үсеше дә ярдәм итә. Шигырь язу дулкыны авыл зыялыларын биләп ала.
Ул елларның татар музыкаль көнкурешен Казан консерваториясен тәмамлаган Олег Лундстрем җитәкчелегендәге джаз оркестры шактый баета. Оркестр 1958 елга кадәр генә яшәп кала. Беренче концертларынан ук оркестр татар музыкасын актив пропагандалаучыга әйләнә. Лундстрем аранжировкасында күп татар композиторларының җырлары искиткеч, яңача яңгыраш ала. Шулар арасында — Сара Садыйкованың «Җилфер-җилфер», Александр Ключаревның «Идел дулкыннары», «Яз җыры», «Синең хакта», Исмай Шамсетдиновның вальс-бостон жанрындагы «Килсәнә», Җәүдәт Фәйзинең «Тормыш җыры», Заһид Хәбибуллинның «Йолдызым» җырлары һәм башкалар. Композиторлар Ключарев, Озон Фәттах, Алмаз Монасыйпов махсус шушы оркестр өчен бер бәйләм җыр һәм инструменталь пьеса яза. Шул рәвешле Татарстанның музыка сәнгатендә эстрада музыкасы һәм җыры дигән яңа жанр туа, аңа хас сыйфатлар — интонциясенең күзгә ташланып торучанлыгы, гармония теленең ачык, төсләргә бай булуы, ритмикада үткенлек һәм бизәкләр байлыгы.
Татар җырының киң таралуында мөһим фактор — матбугат чараларының үсүе. 1959 елда Казанда телевизион үзәк эшли башлый, аның тапшырулары Татарстан халкында бик популяр булып китә. Телевидение һәм радиодан кала, татар җыры концерт эстрадасы, театр спектакльләре, грампластинкалар, фоноязмалар, һәм күпсанлы җыр текстлары җыентыклары аша халыкка тарала.
ВИА «Сайяр»
Шәһәрдә татар көнкүреш җыры бу чорда 1953 елдан соң актив рәвештә авылдан күченгән яшьләр хисабына яши, чөнки Казанның сугыштан соңгы буын төп халкы сизелерлек дәрәҗәдә руслашуга дучар ителә.
1970 еллардан алып көнкүреш җыры үсүе җыр иҗатының рәсми катламы зәгыйфьләнүе белән беррәттән бара. Даими эшләүче эстрада оркестры булмый, бу исә, әлбәттә, композиторларның иҗат омтылышларын тоткарлый. Тик вокаль-инструменталь ансамбльләр барлыкка килү күпмедер бу хәлдән чыгу юлы булып тора. Билгеле булганча, әле 1960-нчы елларда бөтен ил буйлап совет җырларын вокаль-инструменталь ансамбль белән башкару киң тарала, бу яңа форманы халык бик яратып кабул итә, мондый ансамбльләр күп кенә Мәдәният йортлары һәм клубларда төзелә. Яшьләр сәнгатенең бу төре Татарстанда да актив үсеш ала.
Ул елларда Казанда Куйбышев исемендәге Мәдәният сараеның «Саз» кызлар вокаль ансамбле зур популярлык казана (җитәкчесе — Рифкат Гомәров). Яшь композитор Рәшит Абдуллин җитәкчелегендәге «Сәйяр» ансамбле үз сәнгатен республикада гына түгел, илнең башка шәһәрләрендә дә, чит илләрдә дә күрсәтә. Чыгышларында ул вакытта инде популяр булган яшь җырчы Ренат Ибраһимов катнашуы ансамбльгә аерым бер уңыш китерә. Бу елларда Татар дәүләт филармониясенең Вадим Усманов җитәкчелегендәге «Орфей» ансамбле дә халыкка шаулый. Әлеге коллективлар барлыкка килгәч, зур булмаган җырчылар төркеме берничә инструмент, күп очракта электрогитара һәм барабаннар белән башкарырга яраклы милли җырга ихтыяҗ бик үсә. Яшьләрнең бу яңалыкка омтылышлары, кызганычка каршы, профессиональ композиторлардан җавап тапмый. Нәтиҗәдә бу ансамбльләр репертуарлары торган саен ешрак үзешчән автор һәм башкаручылар белән тутырыла башлый.
1970 еллардан алып көнкүреш җыры үсүе җыр иҗатының рәсми катламы зәгыйфьләнүе белән беррәттән бара. Даими эшләүче эстрада оркестры булмый, бу исә, әлбәттә, композиторларның иҗат омтылышларын тоткарлый. Тик вокаль-инструменталь ансамбльләр барлыкка килү күпмедер бу хәлдән чыгу юлы булып тора. Билгеле булганча, әле 1960-нчы елларда бөтен ил буйлап совет җырларын вокаль-инструменталь ансамбль белән башкару киң тарала, бу яңа форманы халык бик яратып кабул итә, мондый ансамбльләр күп кенә Мәдәният йортлары һәм клубларда төзелә. Яшьләр сәнгатенең бу төре Татарстанда да актив үсеш ала.
Ул елларда Казанда Куйбышев исемендәге Мәдәният сараеның «Саз» кызлар вокаль ансамбле зур популярлык казана (җитәкчесе — Рифкат Гомәров). Яшь композитор Рәшит Абдуллин җитәкчелегендәге «Сәйяр» ансамбле үз сәнгатен республикада гына түгел, илнең башка шәһәрләрендә дә, чит илләрдә дә күрсәтә. Чыгышларында ул вакытта инде популяр булган яшь җырчы Ренат Ибраһимов катнашуы ансамбльгә аерым бер уңыш китерә. Бу елларда Татар дәүләт филармониясенең Вадим Усманов җитәкчелегендәге «Орфей» ансамбле дә халыкка шаулый. Әлеге коллективлар барлыкка килгәч, зур булмаган җырчылар төркеме берничә инструмент, күп очракта электрогитара һәм барабаннар белән башкарырга яраклы милли җырга ихтыяҗ бик үсә. Яшьләрнең бу яңалыкка омтылышлары, кызганычка каршы, профессиональ композиторлардан җавап тапмый. Нәтиҗәдә бу ансамбльләр репертуарлары торган саен ешрак үзешчән автор һәм башкаручылар белән тутырыла башлый.
«Табигать матурлыгына дан җырлау туган якны
сагыну төсмере аша китерелә башлый»
Татар яшьләренең тормышында социаль үзгәрешләр — башкалага укырга яки эшкә китү җыр тематикасының мелодикасы һәм характерында сизелерлек үзгәрешләргә китерә. Бер төр җырларда электән үк татар җырына хас табигать матурлыгына дан җырлау ничектер туган якны сагыну төсмере аша китерелә башлый, ә ностальгия халәтенең көчәюе көйнең дә сагышлы төсләргә манылуына китерә. Монда Марс Макаровның Хәсән Туфан сүзләренә язган «Киек казлар», Тәлгат Шәриповның Нәҗип Иделбаев сүзләренә язылган «Туган авылым», Зиннур Гыйбадуллин Гөлшат Зәйнашева сүзләренә иҗат иткән «Яшь гомер» җырларын искә алырга була. Башка төр җырларда бу тема тиз, дәртле, «юл җыры» дип атап йөртелгән, укудан туган авылларына кайтучы студент шатлыгын сурәтләгән җырларда ачыла — «Авылыбыз Күл Черкен», «Сагынам сине, Питрәч» һәм башкалар.
Матбугат чараларының көчле үсеш алуы республиканың музыкаль мәдәнияте төрле халыклар һәм төрле стильләрдәге музыканы актив кабул итүенә булыша. Җыр авторлары торган саен активрак рәвештә эстрада-джаз музыкасына мөрәҗәгать итә. Матбугат ярдәме белән профессиональ композиторларның аерым җырлары да көнкүрешкә килеп эләгә. Халыкчан башкарылу вакытында бу җырларның төрле вариантлары барлыкка килә, халык аңа үзенчә яңа мәгънә сала, бу җырлар мөстәкыйль яшәп китә һәм, асылда, фольклорлаша. Мондый очракларда халык үзенчә «корректор» ролен үти, музыкасына да, сүзләренә дә теге яки бу үзгәрешләр кертә.
Әйтергә кирәк, ул елларда татар көнкүреш лирикасында СССРның татарлар күпләп тупланып яшәгән башка республика һәм шәһәрләрендәге профессиональ композитор һәм үзешчәннәр җырлары лаеклы урын алып тора. Казахстаннан Шамши Калдаяков һәм Гафу Каербәковның «Әниемә», Магнитогорскидан Рафаил Бакиров белән Рамазан Шагалеевның «Көт кенә сагынып» җыры, Башкортстаннан Рим Хәсәнов һәм Мансур Шиһаповның «Әйләнеп кайтыгыз», «Ялгыз аккош күлләрдә» (Расих Ханнанов сүзләре), «Сыерчыклар» (Ренат Мөслимов сүзләре), Пермьнән «Балан» (Сәүбән Чуганаев музыкасы, Халисә Мөдәррисова сүзләре), Удмуртиядән Петр Кубашевның Николай Васильев сүзләренә язган «Их, сез, матур кызлар» һәм башка җырларын атарга була.
Матбугат чараларының көчле үсеш алуы республиканың музыкаль мәдәнияте төрле халыклар һәм төрле стильләрдәге музыканы актив кабул итүенә булыша. Җыр авторлары торган саен активрак рәвештә эстрада-джаз музыкасына мөрәҗәгать итә. Матбугат ярдәме белән профессиональ композиторларның аерым җырлары да көнкүрешкә килеп эләгә. Халыкчан башкарылу вакытында бу җырларның төрле вариантлары барлыкка килә, халык аңа үзенчә яңа мәгънә сала, бу җырлар мөстәкыйль яшәп китә һәм, асылда, фольклорлаша. Мондый очракларда халык үзенчә «корректор» ролен үти, музыкасына да, сүзләренә дә теге яки бу үзгәрешләр кертә.
Әйтергә кирәк, ул елларда татар көнкүреш лирикасында СССРның татарлар күпләп тупланып яшәгән башка республика һәм шәһәрләрендәге профессиональ композитор һәм үзешчәннәр җырлары лаеклы урын алып тора. Казахстаннан Шамши Калдаяков һәм Гафу Каербәковның «Әниемә», Магнитогорскидан Рафаил Бакиров белән Рамазан Шагалеевның «Көт кенә сагынып» җыры, Башкортстаннан Рим Хәсәнов һәм Мансур Шиһаповның «Әйләнеп кайтыгыз», «Ялгыз аккош күлләрдә» (Расих Ханнанов сүзләре), «Сыерчыклар» (Ренат Мөслимов сүзләре), Пермьнән «Балан» (Сәүбән Чуганаев музыкасы, Халисә Мөдәррисова сүзләре), Удмуртиядән Петр Кубашевның Николай Васильев сүзләренә язган «Их, сез, матур кызлар» һәм башка җырларын атарга була.
«ХХ–ХХI гасырлар чигендә эстрада җыры башкаручыны рекламалый торган шоу-бизнеска әйләнә»
Советлар чорыннан соң килгән елларда татар халкының җыр көнкүреше зур үзгәрешләргә дучар була. Матбугат чараларының күләме кискен артуы һәм электрон инструментлар күбәюе бу өлкәдә зур үзгәрешләргә китерә. «Беренче катлам» -—музыкаль фольклор башлыча белем бирү өлкәсендә, матбугат чараларында, сәхнәдә, фестиваль һәм бәйрәмнәрдә файдаланыла башлый.
Бу чорда профессиональ композиторлар иҗаты — «икенче катлам» аеруча аяныч хәлдә. Партия өлкә комитеты пленум һәм съездлары уңаеннан профессиональ җырчылар, опера һәм филармония солистлары катнашында концертлар уздыру бетә. «Өченче катлам» — һәвәскәр иҗат торган саен көчлерәк үсеш ала. Бу процесс, ХХ гасыр башында башланып китеп, аның ахырында үзенең социаль көнкүреш билгеләнүе кысаларыннан чыга башлый, һәм кыю рәвештә концерт эстрадасын яулап ала бара.
Мондый борылышка матбугат чараларының актив үсеше ярдәм итә, алар фактта шушы «бер көнлек» җырларның үзешчән авторларын һәм башкаручыларын пропагандалауга күчә. Күмәк көнкүреш җырлауга алмашка микрофон белән җырлау килә, мондый күренеш провинциаль авыллар клублары сәхнәсеннән алып шәһәр Мәдәният сарайларына, театр һәм концерт залларына кадәр таралыш таба. Нәтиҗәдә, эстрада җыры ХХ–ХХI гасыр чикләрендә башкаручыны, аның сәхнә образын рекламалаучы шоу-бизнеска әйләнә, бу образ тавыш яздыру фирмалары, телевизион каналлар, аларның концертларын оештыручылар тарафыннан сатыла. Бай спонсорлар акчасына чыгарылган күпсанлы афишалар беркемгә билгеле булмаган артистларның концертларына чакыра. Җырның образы инде солистка, «эстрада йолдызы» дип аталып йөртелә торган кешегә бәйле була башлый. Мондый «йолдызлык»ка нигездә, үзешчәннәр тартыла, алар профессионалларны кысырыклап чыгара бара.
Концерт номерлары саны искиткеч күп булса да, алар бары «кыска көй», «салмак көй» һәм «такмак» жанрлары белән генә чикләнә башлый. Алар һаман да шул ук 70 ел диярлек элек профессиональ татар композиторлары тарафыннан табылган һәм җыр көнкүрешендә инде күптән кулланылышка кертелгән ритм һәм интонация табышларын куллана. Бу кайчандыр яңа булган интонация һәм ритмнарга шәхси ихтыяҗлар күзлегеннән генә карау акрынлап аларның стандартлаштыруга китерә, аларның тәэсире яңалыгын югалта, аларны «попса» дип йөртелүче ниндидер бер яңгыраучы массага әйләндерә.
Башкару манерасында да төссезлек, бертөрлелек, җиңелчәлек хөкем сөрә. Күпчелек эстрада «йолдызлары»ның тиешле кадәр тавыш мөмкинлекләре булмаганлыктан, алар профессиональ композиторларның җыр шедеврларын бөтенләй башкарырлык хәлдә булмый, шуңа күрә ул әсәрләр үткәнгә күчә, онытыла. Нәтиҗәдә татар профессиональ композиторларының искиткеч бай җыр мирасы белән бөтенләй дә таныш булмаган яңа буын тыңлаучылары, кызганычка каршы, бу стереотип җырларны, алар эстетик кәнәгатьләнү китермәсә дә, актив кабул итәргә мәҗбүр.
Ахыр чиктә бу бертөрле, искергән, сату өчен эшләнә торган продукция шундый масштабларга җитте ки, татар халкының көнкүрешен шулкадәр яулап алды — хәтта Татарстан президенты Рөстәм Миңнеханов үзе 2016 елның августында шоу-индустрия адресына тәнкыйть белдерергә, «Нәрсәдер эшләргә кирәк!» дигән чакыру белән чыгарга мәҗбүр булды.
Бу чорда профессиональ композиторлар иҗаты — «икенче катлам» аеруча аяныч хәлдә. Партия өлкә комитеты пленум һәм съездлары уңаеннан профессиональ җырчылар, опера һәм филармония солистлары катнашында концертлар уздыру бетә. «Өченче катлам» — һәвәскәр иҗат торган саен көчлерәк үсеш ала. Бу процесс, ХХ гасыр башында башланып китеп, аның ахырында үзенең социаль көнкүреш билгеләнүе кысаларыннан чыга башлый, һәм кыю рәвештә концерт эстрадасын яулап ала бара.
Мондый борылышка матбугат чараларының актив үсеше ярдәм итә, алар фактта шушы «бер көнлек» җырларның үзешчән авторларын һәм башкаручыларын пропагандалауга күчә. Күмәк көнкүреш җырлауга алмашка микрофон белән җырлау килә, мондый күренеш провинциаль авыллар клублары сәхнәсеннән алып шәһәр Мәдәният сарайларына, театр һәм концерт залларына кадәр таралыш таба. Нәтиҗәдә, эстрада җыры ХХ–ХХI гасыр чикләрендә башкаручыны, аның сәхнә образын рекламалаучы шоу-бизнеска әйләнә, бу образ тавыш яздыру фирмалары, телевизион каналлар, аларның концертларын оештыручылар тарафыннан сатыла. Бай спонсорлар акчасына чыгарылган күпсанлы афишалар беркемгә билгеле булмаган артистларның концертларына чакыра. Җырның образы инде солистка, «эстрада йолдызы» дип аталып йөртелә торган кешегә бәйле була башлый. Мондый «йолдызлык»ка нигездә, үзешчәннәр тартыла, алар профессионалларны кысырыклап чыгара бара.
Концерт номерлары саны искиткеч күп булса да, алар бары «кыска көй», «салмак көй» һәм «такмак» жанрлары белән генә чикләнә башлый. Алар һаман да шул ук 70 ел диярлек элек профессиональ татар композиторлары тарафыннан табылган һәм җыр көнкүрешендә инде күптән кулланылышка кертелгән ритм һәм интонация табышларын куллана. Бу кайчандыр яңа булган интонация һәм ритмнарга шәхси ихтыяҗлар күзлегеннән генә карау акрынлап аларның стандартлаштыруга китерә, аларның тәэсире яңалыгын югалта, аларны «попса» дип йөртелүче ниндидер бер яңгыраучы массага әйләндерә.
Башкару манерасында да төссезлек, бертөрлелек, җиңелчәлек хөкем сөрә. Күпчелек эстрада «йолдызлары»ның тиешле кадәр тавыш мөмкинлекләре булмаганлыктан, алар профессиональ композиторларның җыр шедеврларын бөтенләй башкарырлык хәлдә булмый, шуңа күрә ул әсәрләр үткәнгә күчә, онытыла. Нәтиҗәдә татар профессиональ композиторларының искиткеч бай җыр мирасы белән бөтенләй дә таныш булмаган яңа буын тыңлаучылары, кызганычка каршы, бу стереотип җырларны, алар эстетик кәнәгатьләнү китермәсә дә, актив кабул итәргә мәҗбүр.
Ахыр чиктә бу бертөрле, искергән, сату өчен эшләнә торган продукция шундый масштабларга җитте ки, татар халкының көнкүрешен шулкадәр яулап алды — хәтта Татарстан президенты Рөстәм Миңнеханов үзе 2016 елның августында шоу-индустрия адресына тәнкыйть белдерергә, «Нәрсәдер эшләргә кирәк!» дигән чакыру белән чыгарга мәҗбүр булды.