Айдар Фәйзрахманов — татар совет эстрадасы турында
Татарстанның халык артисты, Тукай премиясе лауреаты, Татар дәүләт филармониясе һәм Татарстан дәүләт фольклор музыкасы ансамбленың сәнгать җитәкчесе, опера җырчысы Айдар Фәйзрахманов җыр үзенең башкаручысын ничек табуы, җырчылар һәм композиторлар арасында дуслык, сәнгать советлары эше, һәм ни өчен совет чорында җырлар халыкка бер-ике елдан соң гына барып ирешеп, популяр булып китүе турында сөйли.
«Бүгенге көндә профессиональ сәнгать белән үзешчән җыр сәнгате бергә буталып бетте»
Безнең заманда һәр иҗат иткән әйбер ул халыкның күңеленә барып тияр дәрәҗәгә җиткерелә иде, чөнки җырлар хәзерге кебек бихисап түгел иде, алар бармак белән генә санарлык иде. Җырлар сәнгать советлары аша үткән була, сәхнәгә җыен чүп-чар уза алмый иде. Үзешчән сәнгать үз урынында, профессиональ җыр сәнгате үз урынында иде.
Бүгенге дөньяда исә профессиональ сәнгать һәм үзешчән җыр сәнгате — бөтенесе бергә буталып бетте. Менә бу төп хакыйкать, бу бик зур зыян сала торган әйбер.
Бу нисбәттән минем бер фикер әйтәсем килә. Сәнгать дөньясында классик әсәрләр дигән төшенчә бар, һәр мәдәнияттә сәнгатьнең бар төрләрендә дә милләтнең, халыкның иң мәшһүр һәм әһәмиятле әсәрләре керә торган алтын фонды була. Ул — кагылгысыз хәзинә, аңа тияргә, ничектер үзгәртергә, яңартырга ярамый, чөнки ул халык күңеленә шул килеш кереп калган, үз тыңлаучысын, тамашачысын тапкан, һәм вакыт сынаулары аша узган.
Ул халыкның ана теле шикелле — «әти», «әни» сүзләре кебек, гомерлеккә килгән. Кайбер гаиләләрдә «әти», «әни» сүзләреннән баш тартып, «папа», «мама» дип йөриләр, ә кайберләрендә исә, үз төбәгенең гадәтләрен саклап, «әсәем», «әтәем», «инәй» дип дәшәләр. Әмма бар халык өчен бер, бердәм сүзләр дә бар.
Милләтебез мәдәни хәзинәсенең алтын фонды күз карасыдай сакланырга тиеш дип саныйм. Бу да шундый ук хакыйкать.
Бүгенге дөньяда исә профессиональ сәнгать һәм үзешчән җыр сәнгате — бөтенесе бергә буталып бетте. Менә бу төп хакыйкать, бу бик зур зыян сала торган әйбер.
Бу нисбәттән минем бер фикер әйтәсем килә. Сәнгать дөньясында классик әсәрләр дигән төшенчә бар, һәр мәдәнияттә сәнгатьнең бар төрләрендә дә милләтнең, халыкның иң мәшһүр һәм әһәмиятле әсәрләре керә торган алтын фонды була. Ул — кагылгысыз хәзинә, аңа тияргә, ничектер үзгәртергә, яңартырга ярамый, чөнки ул халык күңеленә шул килеш кереп калган, үз тыңлаучысын, тамашачысын тапкан, һәм вакыт сынаулары аша узган.
Ул халыкның ана теле шикелле — «әти», «әни» сүзләре кебек, гомерлеккә килгән. Кайбер гаиләләрдә «әти», «әни» сүзләреннән баш тартып, «папа», «мама» дип йөриләр, ә кайберләрендә исә, үз төбәгенең гадәтләрен саклап, «әсәем», «әтәем», «инәй» дип дәшәләр. Әмма бар халык өчен бер, бердәм сүзләр дә бар.
Милләтебез мәдәни хәзинәсенең алтын фонды күз карасыдай сакланырга тиеш дип саныйм. Бу да шундый ук хакыйкать.
«Татар эстрадасы чәчәк аткан чорларда иҗат ителгән әсәрләр энҗе бөртегедәй итеп, камил дәрәҗәгә китерелгән иде»
Шуңа күрә мин җыр дөньясында, татар халкының җырын, аның аһәңен дә менә хәзерге сыман үзгәртүләргә, аңа төрле аранҗировкалар ясау, төрле форматларга күчереп карауга каршы. Татар җырында үзгәрешләр, яңарыш, үсеш булырга тиеш, килешәм, сәнгать бер урында гына тора алмый. Тик нигә әле ул үзгәрешләр халык җырына, классик әсәрләргә кагылырга тиеш?
Татар җырының яңаруын телисең икән — үзең яңаны иҗат ит! Ул «яңартам» дип үзгәртеп бетерелгән әсәрләребез үз вакытында энҗе бөртегедәй итеп, камил дәрәҗәгә китерелгән иде, һәм менә алар хәзер нинди аяныч хәлгә җиткерелде.
Безнең чор композиторлары — Луиза-Батыр Болгари, Резеда Әхиярова, Мәсгүдә Шәмсетдинова, Рәшит Кәлимуллин, Рәшит Абдуллиннарның һәр җыры — халыкның күңеленә кереп калган җырлар. Хәзер җырлар санап бетергесез күп, әмма нәкъ менә татар җырлары, татар аһәңе белән язылган җырлар бик сирәк. Аерманы мин менә шунда күрәм.
Беренчедән, хәзерге авторлар башка форматта эшли. Классик әсәрләребезгә кагылырга ярамый, ә инде кагыласың икән, аны профессиональ югарылыкта эшләп, яңадан тамашачыга тапшырырга тиеш, бу җырларның моңа кадәр булган сыйфатыннан бер дә ким булмаска, хәтта тагын да камилрәк булырга тиеш, чөнки хәзер иҗатчыларның техник яктан да, һөнәри яктан да мөмкинлекләре бик зур.
Татар җырының яңаруын телисең икән — үзең яңаны иҗат ит! Ул «яңартам» дип үзгәртеп бетерелгән әсәрләребез үз вакытында энҗе бөртегедәй итеп, камил дәрәҗәгә китерелгән иде, һәм менә алар хәзер нинди аяныч хәлгә җиткерелде.
Безнең чор композиторлары — Луиза-Батыр Болгари, Резеда Әхиярова, Мәсгүдә Шәмсетдинова, Рәшит Кәлимуллин, Рәшит Абдуллиннарның һәр җыры — халыкның күңеленә кереп калган җырлар. Хәзер җырлар санап бетергесез күп, әмма нәкъ менә татар җырлары, татар аһәңе белән язылган җырлар бик сирәк. Аерманы мин менә шунда күрәм.
Беренчедән, хәзерге авторлар башка форматта эшли. Классик әсәрләребезгә кагылырга ярамый, ә инде кагыласың икән, аны профессиональ югарылыкта эшләп, яңадан тамашачыга тапшырырга тиеш, бу җырларның моңа кадәр булган сыйфатыннан бер дә ким булмаска, хәтта тагын да камилрәк булырга тиеш, чөнки хәзер иҗатчыларның техник яктан да, һөнәри яктан да мөмкинлекләре бик зур.
«Җырлар бер-ике елдан соң гына халыкта киң таралып китә иде»
Фото Фәйрахмановның юбилей концертында күрсәтелгән видео-керештән алынган
Безнең заманда җырны сатып алу дигән әйбер юк иде. Без үзебезгә җырлар ничек таба идек? Композитор белән җырчылар арасында иҗади дуслык дигән әйбер бар иде. Мәсәлән, теге яисә бу композитор җыр иҗат иткәндә ул аны үзенең күңелендә ишетә. Луиза-Батыр Болгари «Су буеннан әнкәй кайтып килә», «Мин сине шундый сагындым» җырларын язганда минем аһәңне, минем күңелне ишетеп иҗат иткән. Композиторның сизгер күңелле булып, тавышка, җырчының үзенә туры китереп җырны тапшыруы аркасында бу җырлар халык күңеленә дә бик тиз барып җитә, популярлаша. Әлеге җырлар да шулай булды.
Ул заманда бит әле хәзерге кебек меңләгән каналлар юк, Татарстан радиосы гына бер иде, һәм җырлар бер-ике елдан соң гына халыкта киң таралып китә иде.
Мәсәлән, мин ул «Су буенан әнкәй кайтып килә» һәм «Мин сине шундый сагындым» җырларын 1986 нчы елда яздырдым, ә алар 1988-90 нчы елларда гына популяр җырга әверелде. Бу бит әле минем иң популяр булган вакытым, ә җырлар менә шулай халыкка озак барып җитә иде.
Хәтерлим, мин консерваториянең бишенче курсында укыганда, җырлап утырганда безнең бүлмәгә Мәсгүдә Шәмсетдинова килеп керде дә: «Менә миңа шушындый тавыш кирәк, Айдар! Мин сиңа җыр язам» дигән иде. Шулай итеп, Мәсгүдә миңа күп кенә җырларын тәкъдим итте. Рәшит Калимуллин, Резеда Әхиярова да җырларын миңа тәкъдим иттеләр. Миңа гына түгел, мәсәлән, Венера Ганиевага, Римма Ибраһимовага махсус язалар иде. Менә шундый дуслык бар иде.
Мин үзем дә җырлар язам, үземне композитор димәсәм дә, җырлар иҗат итәм. Һәм җырны язганда мин дә, аны кем җырлаячагын күз алдында тотып, аның аһәңен ишетеп язам.
Ул заманда бит әле хәзерге кебек меңләгән каналлар юк, Татарстан радиосы гына бер иде, һәм җырлар бер-ике елдан соң гына халыкта киң таралып китә иде.
Мәсәлән, мин ул «Су буенан әнкәй кайтып килә» һәм «Мин сине шундый сагындым» җырларын 1986 нчы елда яздырдым, ә алар 1988-90 нчы елларда гына популяр җырга әверелде. Бу бит әле минем иң популяр булган вакытым, ә җырлар менә шулай халыкка озак барып җитә иде.
Хәтерлим, мин консерваториянең бишенче курсында укыганда, җырлап утырганда безнең бүлмәгә Мәсгүдә Шәмсетдинова килеп керде дә: «Менә миңа шушындый тавыш кирәк, Айдар! Мин сиңа җыр язам» дигән иде. Шулай итеп, Мәсгүдә миңа күп кенә җырларын тәкъдим итте. Рәшит Калимуллин, Резеда Әхиярова да җырларын миңа тәкъдим иттеләр. Миңа гына түгел, мәсәлән, Венера Ганиевага, Римма Ибраһимовага махсус язалар иде. Менә шундый дуслык бар иде.
Мин үзем дә җырлар язам, үземне композитор димәсәм дә, җырлар иҗат итәм. Һәм җырны язганда мин дә, аны кем җырлаячагын күз алдында тотып, аның аһәңен ишетеп язам.
«Җырны сатып алу дигән әйбер ул вакытта безнең күңелгә дә килгән нәрсә түгел, чөнки күңел халәте сатылмый»
Фото Фәйрахмановның юбилей концертында күрсәтелгән видео-керештән алынган
Миңа гына түгел, мәсәлән, Венера Ганиевага, Римма Ибраһимовага махсус язалар иде. Менә шундый дуслык бар иде.
Мин үзем дә җырлар язам, үземне композитор димәсәм дә, җырлар иҗат итәм. Һәм җырны язганда мин дә, аны кем җырлаячагын күз алдында тотып, аның аһәңен ишетеп язам.
Җырчылар арасында җыр бүлешүләр, яхшы җыр эләкмәде, дип үпкәләшүләр, ямьсезләшүләр ул вакытларда бер дә юк иде, чөнки җырчылар бер-берсенә бик ихтирамлы иделәр.
Мәсәлән, шул ук «Су буеннан әнкәй кайтып килә»не, инде ул популяр җырга әйләнгәч, Минзәлә Шарифуллина: «Айдар, мин дә яздырыйм әле бу җырны?» дип, миңа мөрәҗәгать итте. Рәхәтләнеп риза булдым, чөнки мондый әйберләр булгалады.
Үземнең дә Зилә Сөнгәтуллинага әйткәнем булды — «Әнвәр Бакировның бер җырын мин җырлыйм әле?» дидем. Ул «җырла-җырла» дип, берсүзсез риза булды. Менә шушындый мөнәсәбәт иде җырчылар арасында.
Җырны сатып алу дигән әйбер ул вакытта безнең күңелгә дә килгән нәрсә түгел, чөнки күңел, күңел халәте сатылмый иде.
Хәзер замана үзгәрде әлбәттә, әмма мин гел шуны әйтәм: сәнгатьткә коммерция дигән әйбер керергә тиеш түгел! Бу сәнгатькә хилафлык китерә торган гына әйбер.
Мин үзем дә җырлар язам, үземне композитор димәсәм дә, җырлар иҗат итәм. Һәм җырны язганда мин дә, аны кем җырлаячагын күз алдында тотып, аның аһәңен ишетеп язам.
Җырчылар арасында җыр бүлешүләр, яхшы җыр эләкмәде, дип үпкәләшүләр, ямьсезләшүләр ул вакытларда бер дә юк иде, чөнки җырчылар бер-берсенә бик ихтирамлы иделәр.
Мәсәлән, шул ук «Су буеннан әнкәй кайтып килә»не, инде ул популяр җырга әйләнгәч, Минзәлә Шарифуллина: «Айдар, мин дә яздырыйм әле бу җырны?» дип, миңа мөрәҗәгать итте. Рәхәтләнеп риза булдым, чөнки мондый әйберләр булгалады.
Үземнең дә Зилә Сөнгәтуллинага әйткәнем булды — «Әнвәр Бакировның бер җырын мин җырлыйм әле?» дидем. Ул «җырла-җырла» дип, берсүзсез риза булды. Менә шушындый мөнәсәбәт иде җырчылар арасында.
Җырны сатып алу дигән әйбер ул вакытта безнең күңелгә дә килгән нәрсә түгел, чөнки күңел, күңел халәте сатылмый иде.
Хәзер замана үзгәрде әлбәттә, әмма мин гел шуны әйтәм: сәнгатьткә коммерция дигән әйбер керергә тиеш түгел! Бу сәнгатькә хилафлык китерә торган гына әйбер.
«Җырны төзәтеп, камилләштереп, сәнгать советына яңадан
тәкъдим итеп була иде»
Ул вакытта профессиональ җырлар худсовет — сәнгать советы аша уза иде. Сәнгать шуралары эше болай корыла: җырны җырчы яздыра, аннары сәнгать советы аны утырып тыңлый. Ул сәнгать советында бик югары дәрәҗәдәге профессионаллар эшли иде. Мәсәлән, 1986нче елда «Су буеннан әнкәй кайтып килә», «Мин сине шундый сагындым»ны яздырганда, җырның язмышын халык артисты Азат Аббасов, Рәсәйнең халык артисты Зөләйха Хисмәтуллина, Татарстанның халык артисты Рафаил Ильясов — шундый дәрәҗәдәге җырчылар хәл итәләр иде.
Әгәр сәнгать советы җырны уздырмый икән, ул аның сәбәпләрен җырчыга әйтә — кайсы җирендә җитешсезлек бар, кай җирендә ныграк эшләргә, төзәтергә кирәк. Мәсәлән, сүзләре бик үк камил булмаска мөмкин, ә бәлки, көендә бүтән җырдан алып куелган урын бардыр. Яисә барысы да әйбәт, тик җырчы әлегә җырны яхшылап эшкәртеп бетермәгән, дөрес җырламый — андый хәлләр дә була.
Болар барысы да ачык фикер алышып, әйтеп, төзәтеп була торган әйберләр, шуңа күрә сәнгать советы уздырмаса да, бу җырчылар тарафыннан авыр кабул ителми иде. Җырны төзәтеп, камилләштереп, сәнгать советына яңадан тәкъдим итеп була, монда бернинди дә киртәләр юк иде.
Әгәр сәнгать советы җырны уздырмый икән, ул аның сәбәпләрен җырчыга әйтә — кайсы җирендә җитешсезлек бар, кай җирендә ныграк эшләргә, төзәтергә кирәк. Мәсәлән, сүзләре бик үк камил булмаска мөмкин, ә бәлки, көендә бүтән җырдан алып куелган урын бардыр. Яисә барысы да әйбәт, тик җырчы әлегә җырны яхшылап эшкәртеп бетермәгән, дөрес җырламый — андый хәлләр дә була.
Болар барысы да ачык фикер алышып, әйтеп, төзәтеп була торган әйберләр, шуңа күрә сәнгать советы уздырмаса да, бу җырчылар тарафыннан авыр кабул ителми иде. Җырны төзәтеп, камилләштереп, сәнгать советына яңадан тәкъдим итеп була, монда бернинди дә киртәләр юк иде.
«Бүгенге көндә хәтта татар халык җырларын да бозып җырлый башладык, аның көй агылышын бозабыз»
Мин хәтерлим әле, «Су буеннан әнкәй кайтып килә»не яздырганнан соң, мин театрда утырганда Азат Аббасов килеп керде: «Ой, Айдар, бүген худсоветта шундый ике җырыңны кабул итеп алдык, бөтенесе бер тавыштан кабул итеп алды» ди. Алар бу җырлар хакында фикерләшкән: җырчы ничек башкара, сүзләре җырга туры киләме, аһәңе безнең милли татар аһәңенә туры киләме?
Тагын шуңа әйләнеп кайтырга туры килә — татар аһәңе булырга тиеш. Без тыңлыйбыз грузин җырлаган җырларны — алар грузинныкы булып яңгырый, үзбәк җырлаганы — үзбәкнеке, таҗик җыры — таҗикныкы. Бүгенге көндә иң авыр, баш очыбызда кылыч булып асылынып торган әйбер — ул татарның әһәңен бетерү. Аны үзгәртәбез, «яңа татар җыры» язабыз. Җырның яңасы, искесе була мени? Ул заманда берәү дә «яңа татар җыры», «иске татар җыры» дип әйтмәгән. Җырның нигезендә татар җыры, татар аһәңе булырга тиеш. Аны синең үзгәртергә хакың юк, шушы үзгәрү аркасында, бүгенге көндә хәтта татар халык җырларын да бозып җырлый башладык, аның көй агылышын бозабыз.
Мәсәлән, шул ук профессиональ композиторлар бер җырны язган икән, аның гармониясен куйган, көен иҗат иткән икән, синең аны үзгәртергә хакың юк. Хәзер бит хәтта ки Сара Садыйкова язган җырның сүзләрен алмаштыралар. Мәсәлән, Сара апа Мостафа Ногман сүзенә җыр язган, нигә син анда Габдрахман Бибигайшә сүзләрен җырлыйсың? Синең алай җырларга хакың юк! Мин, мәсәлән, «Туган җиреңнән китмә» дигән җырны Гамил Афзал сүзләренә язам икән, минем көемә башка сүз куеп җырларга синең хакың юк. Бу мәхкәмәгә бирә торган әйбер.
Тагын шуңа әйләнеп кайтырга туры килә — татар аһәңе булырга тиеш. Без тыңлыйбыз грузин җырлаган җырларны — алар грузинныкы булып яңгырый, үзбәк җырлаганы — үзбәкнеке, таҗик җыры — таҗикныкы. Бүгенге көндә иң авыр, баш очыбызда кылыч булып асылынып торган әйбер — ул татарның әһәңен бетерү. Аны үзгәртәбез, «яңа татар җыры» язабыз. Җырның яңасы, искесе була мени? Ул заманда берәү дә «яңа татар җыры», «иске татар җыры» дип әйтмәгән. Җырның нигезендә татар җыры, татар аһәңе булырга тиеш. Аны синең үзгәртергә хакың юк, шушы үзгәрү аркасында, бүгенге көндә хәтта татар халык җырларын да бозып җырлый башладык, аның көй агылышын бозабыз.
Мәсәлән, шул ук профессиональ композиторлар бер җырны язган икән, аның гармониясен куйган, көен иҗат иткән икән, синең аны үзгәртергә хакың юк. Хәзер бит хәтта ки Сара Садыйкова язган җырның сүзләрен алмаштыралар. Мәсәлән, Сара апа Мостафа Ногман сүзенә җыр язган, нигә син анда Габдрахман Бибигайшә сүзләрен җырлыйсың? Синең алай җырларга хакың юк! Мин, мәсәлән, «Туган җиреңнән китмә» дигән җырны Гамил Афзал сүзләренә язам икән, минем көемә башка сүз куеп җырларга синең хакың юк. Бу мәхкәмәгә бирә торган әйбер.
«Хәзерге заманда җырчының үз тавышын ишетү тансыкка әйләнеп бара»
Концертлар вакытында да көтелмәгән әйберләр була иде. Советлар Союзы заманында ут сүнү дигән күренеш еш кына очрый иде, аппаратура янып чыкканы да булды. Ләкин без профессиональ җырчылар булгач, бу хәлләрдә артык зыян күрми идек, барыбер тамашачыны җыр-моңнарыбыздан мәхрүм итмәдек. Тавыш көчәйткечләр эштән чыкса — халык алдында басып микрофонсыз да җырлый идек, баян да, тере инструментлар да бик яхшы ишетелә иде.
Авылларда йөргәндә ут сунә, һәм син шул караңгыда бөтен залны яңгыратып үз тавышың белән баянга кушылып рәхәтләндереп җырлыйсың. Тамашачыга ул бик ошый иде, чөнки хәзерге заманда җырчының тавышы аппаратура аша уздырылган, үз, «тере» тавышын ишетү тансыкка әйләнеп бара.
Алай гына да түгел, соңгы елларда хәтта яздырып алып килгән тавышлары белән дә җырлыйлар. Мин бу әйбергә бик борчылам, чөнки фонограммага чыгып, авыз ачып тору — ул халыкны алдау дип саныйм, бу бик зур гонаһ, минемчә. Чөнки син сәхнәгә чыгып, тамашачы каршында торасың икән — җырлыйсыңмы син, шигырь сөйлисеңме, берәр спектакльдә уйныйсыңмы — син башкарган әсәр ул нәкъ менә шушы мизгелдә яңгырый. Ул синең шушы мизгелдә генә була ала торган күңел халәтең. Ул кабатлана алмый. Һәм иҗат дигән әйбер ул һәрвакыт — 99 процентта синең бер мизгелдәге халәтең.
Авылларда йөргәндә ут сунә, һәм син шул караңгыда бөтен залны яңгыратып үз тавышың белән баянга кушылып рәхәтләндереп җырлыйсың. Тамашачыга ул бик ошый иде, чөнки хәзерге заманда җырчының тавышы аппаратура аша уздырылган, үз, «тере» тавышын ишетү тансыкка әйләнеп бара.
Алай гына да түгел, соңгы елларда хәтта яздырып алып килгән тавышлары белән дә җырлыйлар. Мин бу әйбергә бик борчылам, чөнки фонограммага чыгып, авыз ачып тору — ул халыкны алдау дип саныйм, бу бик зур гонаһ, минемчә. Чөнки син сәхнәгә чыгып, тамашачы каршында торасың икән — җырлыйсыңмы син, шигырь сөйлисеңме, берәр спектакльдә уйныйсыңмы — син башкарган әсәр ул нәкъ менә шушы мизгелдә яңгырый. Ул синең шушы мизгелдә генә була ала торган күңел халәтең. Ул кабатлана алмый. Һәм иҗат дигән әйбер ул һәрвакыт — 99 процентта синең бер мизгелдәге халәтең.